Florence - Baptisterium (Battistero San Giovanni)

Het Battistero San Giovanni, beter bekend als het Baptisterium, is een van de meest bekende en oudste monumenten van de stad Florence. Deze vrijstaande doopkapel bevindt zich vlak voor de Santa Maria Del Fiore (de Doumo) en is dus niet te missen als je het centrum van Florence bezoekt. Zowel het exterieur als het interieur is prachtig vormgegeven en is absoluut een bezoekje waard.

Geschiedenis

Van de dertiende tot het begin van de vijftiende eeuw dachten veel mensen dat het baptisterium een antieke tempel ter ere van de Romeinse god Mars was, en dat deze in de tijd van Keizer Augustus was gebouwd. Het is echter geen tempel uit de tijd van het oud Romeinse Rijk, maar een romaans bouwwerk uit de elfde eeuw. Later zijn er wel overblijfselen gevonden van een Romeinse muur uit de eerste eeuw die over het plein liep. Ook is het zeker dat rond het eind van de vierde of begin van de vijfde eeuw op deze plek een achthoekige doopkapel is gebouwd. Mogelijk was deze gebouwd op de fundamenten van een wachttoren of een ander gebouw vlak bij de muur. In de zesde eeuw is dat doopkapel verbouwd of vervangen door weer een ander doopkapel.

Exterieur

In 1059 werd begonnen met de bouw van het gebouw wat er nu staat en is het gewijd aan Johannes de Doper (Italiaans: San Giovanni). Al in 1128 was het baptisterium voltooid en dat was relatief snel voor die tijd. Nadien werden nog wel enkele elementen toegevoegd aan het gebouw, zoals de lantaarn op het dak in 1150, de rechthoekige apsis in 1202 en de straatophoging waardoor je een trapje af moet als je naar binnen gaat. Omdat het sacrament van de doop maar twee keer per jaar werd toegediend, en elke katholieke inwoner van Florence hier werd gedoopt, waren er drie portalen nodig om de menigte in goede banen te kunnen leiden. Deze bevinden zich aan de noord-, oost- en zuidkant en worden hieronder uitgebreider besproken. Aan de westkant bevindt zich de apsis.

Het baptisterium is, samen met de San Miniato al Monte, een bijzonder voorbeeld van de Florentijnse protorenaissance. Het is gebouwd op een achthoekig grondplan en bestaat niet uit één muur maar uit twee concentrische muren. Het dak bestaat ook uit een dubbele constructie. Dit is binnen goed te zien als je naar de galerij op de eerste verdieping kijkt. Opvallend zijn de wit en donkergroen gestreepte hoekpilasters. Oorspronkelijk waren ze van zandsteen maar in 1293 werden ze door Arnolfo di Cambio ingelegd met vijf centimeter dikke platen van Carrara en Prato marmer. In onder meer Pisa, Pistoria en Luca staan een aantal romaanse gebouwen die ook deze stijl hebben. Deze zelfde witte en groene marmersoorten werden tevens gebruikt voor de Duomo en de campanile (de klokkentoren van Florence). De ramen hebben afwisselend een driehoekig en halfrond timpaan. Dit zou later tijdens de renaissance nog vaker voorkomen.

Portalen

Het baptisterium staat groots bekend om zijn drie prachtige portalen met koperen deuren. In de veertiende eeuw besloot men dat er nieuwe dubbele deuren moesten komen die de stad waardig waren. Tussen 1330 en 1336 maakte de beeldhouwer Andrea Pisano het eerste paar. Lorenzo Ghiberti maakte zowel het tweede (1401-1424) als het derde paar (1425-1452). Boven elk van deze deuren werden ook beelden geplaatst. Aan de noordelijke kant zien we Giovan Francesco Rustici’s bronzen Prediking van Johannes de Doper uit 1506-1511. Andrea Sansovino werkte tussen 1502-1505 aan de marmeren beelden van de Doop van Christus die te zien is aan de oostkant. Hij maakte ze echter niet af maar vertrok naar Rome. Pas in 1569 werd er verder aan gewerkt door Vincenzo Danti. In 1792 werd de beeldengroep uitgebreid met een engel van Innocenzo Spinazzi’s hand. Tevens staan er aan deze kant naast de hoekpilasters twee zuilen van porfier. Deze zijn cadeau gedaan door de inwoners van Pisa omdat Florence hun in 1117 militaire steun bood tegen een aanval van Luca. De pilaren zijn mogelijk door één van de overstromingen kapot gegaan maar overlevering verteld dat ze al kapot waren bij de aankomst in de stad. De zuidkant toont de bronzen beeldengroep de Onthoofding van Johannes van Vincenzo Danti uit 1571. De deurposten van de zuidkant zijn halverwege de vijftiende eeuw vervaardigd door Vittorio, de zoon van Lorenzo Ghiberti.

Het zuidelijke portaal - Andrea Pisano (1330-1336).

Het rijke gilde van de lakenkoopmannen, de Arte di Calimala, had de verantwoordelijkheid om het baptisterium van decoraties te voorzien. Zij gaven Andrea Pisano de opdracht tot het vervaardigen van het eerste paar bronzen deuren voor het oostelijke portaal. Later werden deze pas naar de zuidkant verplaatst. Hij ontwierp 28 reliëfs waarvan 20 over het leven van Johannes de Doper gaan en acht beelden de kardinale deugden uit. Deze reliëfs werden omlijst met rozetten en leeuwenkopjes.

De afbeeldingen staan in een gotische vierpas, en hebben nog aardig wat kenmerken van de gotiek zoals de houdingen van de personages en de manier waarop kleding en draperieën zijn gedrapeerd. Hoewel de achtergronden niet veel details bevatten, hebben sommigen een gebouw wat in perspectief is weergegeven. Hier herkennen we duidelijk de invloed van zijn leermeester Giotto die gezien wordt als de grondlegger van het perspectief in de beeldende kunst. Op de kruispunten van de lijsten zijn hoofden van sibillen en profeten weergegeven.

Schema afbeeldingen zuidelijke portaal

Het noordelijke portaal – Lorenzo Ghiberti (1403-1424)

De opdracht voor de deuren van het noordelijke portaal zou worden uitbesteed aan de winnaar van een voorgaande wedstrijd in 1401. Zeven deelnemers moesten elk een bronzen proefstuk maken met als onderwerp het Offeren van Isaak. Naast Ghiberti deed ook de beroemde Fillipo Brunelleschi mee, en van hun zijn als enige de proefstukken bewaard gebleven. Deze zijn te zien in het Bargello museum. Het feit dat Ghiberti’s inzending maar liefst 7 kilo lichter was dan die van Brunelleschi, en in één keer kon worden gegoten was waarschijnlijk de doorslaggevende factor voor zijn overwinning. Dit betekende namelijk een aanzienlijke kostenbesparing op beide deuren.

Ook de noordelijke deuren bestaan uit 28 reliëfs omlijst met een gotische vierpas: twintig beelden scènes uit van het leven van Jezus, vier afbeeldingen zijn van de evangelisten en vier van de kerkvaders. Deze reliëfs zijn in vergelijking met die van Pisano meer natuurgetrouw. De houdingen en gebaren zijn realistischer en de achtergronden zijn gedetailleerder zonder dat ze te overheersend zijn. Ook hier zijn op de kruispunten tussen de reliëfs hoofden te zien. Op de linkerdeur, middelste rij en vijfde van boven is een zelfportret van Ghiberti.

Schema afbeeldingen noordelijk portaal

Het oostelijke portaal (Porte del Paradiso) – Lorenzo Ghiberti (1425-1452)

Wegens het succes van zijn eerste portaal kreeg Ghiberti ook de opdracht voor het derde en laatste portaal van het baptisterium. Maar liefst 27 jaar was hij hiermee bezig. Niet zonder resultaat: het portaal werd zo mooi bevonden dat Michelangelo opmerkte dat ze waardig genoeg zouden zijn om als poort naar het paradijs te dienen. Sindsdien heeft het de benaming Porte del Paradiso. Oorspronkelijk hingen de deuren van Pisano aan deze kant maar kort na de voltooiing van Ghiberti’s deuren werden ze verplaatst naar de zuidkant omdat dit de belangrijkste ingang was. In 1990 zijn ze vervangen met een kopie en worden de originele reliëfs in het Dommuseum bewaard.

Ghiberti mocht bij deze deuren meer naar eigen goeddunken te werk gaan. Daarom zijn hier ook maar tien reliëfs te zien in plaats van 28. Elk reliëf laat echter meerdere scènes van eenzelfde oudtestamentisch verhaal zien. Hij heeft nog nauwkeuriger met perspectief gewerkt en figuren tot in de laatste details uitgewerkt.

Schema afbeeldingen oostelijke portaal

Interieur

In de tweede helft van de elfde eeuw werd een groot deel van het interieur bekleed met marmer. Het vervaardigen van de marmeren vloer met geometrisch patroon volgde iets later en zou pas in de twaalfde eeuw worden voltooid. De muurvlakken worden onderbroken door dubbele zuilen en pilasters. Vanaf de begane grond kan je door de galerij op de eerste verdieping kijken en zien hoe het gebouw uit twee lagen bestaat. Nog steeds is te zien waar het doopfont heeft gestaan. Die bevond zich in het midden van het baptisterium tot het in 1557 is weggehaald. In 1658 werd een kleiner doopfont bij de zuidingang geplaatst die waarschijnlijk veertiende-eeuws is. Tot in de negentiende eeuw werden alle katholieke Florentijnen hier gedoopt.

Mozaïeken

Ruim een eeuw heeft men erover gedaan om de prachtige mozaïeken van het baptisterium te maken. In 1225 begon men onder leiding van Jacopo da Torrita bij de apsis. Niet alleen Florentijnse kunstenaars zoals Cimabue, Coppo da Marcovaldo en Giotto werkten aan dit grote project, ook Venetiaanse specialisten deden dit.

Het mozaïek van de koepel is onderverdeeld in vijf ringen van afbeeldingen die alleen ter hoogte van de apsis door het grote mozaïek van Christus als Wereldheerser worden onderbroken. De bovenste ring bestaat uit engelenscharen. Daaronder zijn scènes uit Genesis te zien. Vervolgens zijn scènes uit het leven van Jozef, Maria en Christus en tenslotte Johannes de Doper afgebeeld. Aan weerszijden Christus als Wereldheerser zijn scènes van het Laatste Oordeel weergegeven.

Grafmonument

Naast het marmer en de mozaïeken die hier te bewonderen zijn, is er nog een laatst aspect van het interieur dat onze aandacht verdient: het grafmonument van Baldasarre Coscia, beter bekend als de antipaus Johannes XXIII. Deze is door Donatello en Michelozzo Michelozzi gemaakt in 1421-1427. Hij was door het Concilie van Konstanz afgezet maar weigerde zijn ambt neer te leggen. Toen hij in 1419 stierf, liet hij veel relikwieën en geld na aan het baptisterium, die daarop dit monument voor hem lieten maken. Dit monument is het eerste renaissancistisch voorbeeld van een grafmonument met een stenen baldakijn. Het lichaam van de Johannes XXIII ligt in de sarcofaag die ondersteund wordt door vier consoles. Het beeld van hemzelf is van verguld brons. Helemaal onderaan zijn Geloof, Hoop en Liefde afgebeeld.

Lees verder

• Florence - Bargello Museum
• Florence - Loggia dei Lanzi
• Florence - Orsanmichele