Tivoli (Rome): Villa Adriana, Villa Gregoriana, Villa d'Este

Rome. Een geschiedenis van meer dan 2500 jaar. Hoofd van het Romeinse Rijk, zetel van de paus, hoofdstad van Italië. Stad van de oudheid, de renaissance en de barok. Jaarlijks bezoeken miljoenen mensen de Eeuwige Stad: het Vaticaan, Forum Romanum, Colosseum, Trevifontein, Pantheon ... De stad heeft talloze bezienswaardigheden. Toch valt er ook voor ervaren Romereizigers nog heel wat te ontdekken. Zo'n ontdekking is Tivoli, een stadje even ten oosten van Rome. Hier vinden al sinds de oudheid de rijken en machtigen een rustig buitenverblijf. Keizer Hadrianus bouwde er de Villa Adriana, paus Gregorius XVI de Villa Gregoriana en kardinaal Ippolito d’Este bouwde de Villa d'Este.

Inhoudsopgave

• Praktisch: hoe bereik je Tivoli?
• Keizer Hadrianus
• Villa Adriana
• Villa d'Este
• Villa Gregoriana

Praktisch: hoe bereik je Tivoli?

Tivoli ligt zo'n veertig kilometer ten oosten van het centrum van Rome. Het is dus uiteraard niet te voet of met de fiets te bereiken. Het openbaar vervoer is een goed alternatief, al is de werking en de uurregeling ervan niet altijd even goed verzorgd. Ook de auto is een mogelijkheid.

Met de bus naar Tivoli

Wie met de bus naar Tivoli wenst te reizen dient eerst vanuit het centrum van Rome de metro te nemen. Lijn B (richting Rebibia) brengt je naar het metrostation Ponte Mammolo. Wie in de Romeinse metro eerst lijn A nodig heeft, kan overstappen in Termini.

In Ponte Mammolo kan men twee verschillende buslijnen nemen. De buslijn richting Via Prenestina (van CoTral) heeft een halte op 300 meter van de Villa Adriana, de slechtst bereikbare bezienswaardigheid in Tivoli. Een alternatief is de bus richting Tivoli via de snelweg. Deze stopt op ongeveer 1 kilometer van de Villa Adriana en later in het centrum/station van Tivoli.

De exacte tijdsregeling is op te zoeken op de website van de busmaatschappij Cotral.

Met de trein

Wie enkel Villa Gregoriana of Villa d'Este bezoekt maakt het beste gebruik van de trein. Het station van Tivoli is zeer centraal gelegen. Een treinticket vanuit Rome kost ongeveer 3 euro. Vertrek is mogelijk vanuit Termini, maar makkelijker is het station Roma Tiburtina - bereikbaar op lijn B van de metro. De rit duurt 40 minuten.

Vanuit Tivoli centrum naar de Villa Adriana reizen is ook mogelijk met de bus: de lokale busmaatschappij Trasporto Urbano locale di Tivoli richt met lijn 4 een verbinding in. Er zijn ook twee taxibedrijven in Tivoli, al is het niet altijd zeker dat men een taxi vindt.

Met de auto

Tivoli is vanuit Rome centrum vrij goed te bereiken met de wagen, al dient men rekening te houden met de drukte in Rome en de verplichte tol op de Italiaanse snelwegen (er staat een niet te vermijden tolpoortje in Tivoli). Men neemt in de wijk Tiburtino, vlakbij de basiliek van San Lorenzo fuori le Mura de autosnelweg A24/E80 richting L'Aquila / Chieti. Neem de afrit Tivoli na ongeveer 46 kilometer. Nog een drietal kilometer en men bereikt het centrum van Tivoli. Omdat het stadje nog vrij onbekend en dus onbezocht is, kan men er nog vrij rustig rijden én parkeren.

Keizer Hadrianus

De adoptiefkeizers

De Villa Adriana is uiteraard genoemd naar keizer Hadrianus, in het Italiaans wordt het dan de Villa Adriana. Deze keizer regeerde van 117 n.C. tot 138. Bij zijn geboorte in 76 n.C. bleek niet meteen dat hij voorbestemd was tot het keizerschap. Hij werd namelijk geboren tijdens de regering van keizer Vespasianus. Deze had zelf twee zonen, Titus en Domitianus. Er werd algemeen verwacht dat Titus zijn vader zou opvolgen en zo de dynastie verderzetten. Dat gebeurde ook, maar Titus stierf jong en zonder zonen na te laten. Zijn broer Domitianus, een van de slechte keizers, volgde hem op ... en ook hij liet geen zonen na; hij werd zelf overigens vermoord omwille van zijn slechte bestuur. Zo liet hij talloze senatoren executeren.

De dood van Domitianus zorgde even voor chaos, maar de Romeinse Senaat nam snel het heft in handen. Nerva, een al oude medesenator werd tot opvolger benoemd, op uitdrukkelijke voorwaarde dat hij ook meteen zijn eigen opvolger nomineerde. Dat werd Marcus Ulpius Traianus, een zeer bekwaam generaal. Zo begon de historische periode van de adoptiefkeizers, een tijd waarin elke Romeinse keizer zelf zijn opvolger selecteerde op basis van bekwaamheid en niet op basis van geboorte. Traianus verrichte zijn taak zelfs zo goed dat hij als de Volmaakte Keizer werd betiteld. Zijn opvolger werd Hadrianus ... al liep zijn opvolging niet meteen van een leien dakje. Traianus had hem nooit officieel tot opvolger ('Caesar') betiteld, maar hem wel allerlei hoge ambten laten vervullen. Na de dood van de keizer claimde Hadrianus snel de macht en drukte hij met geweld het verzet de kop in. Enkele senatoren moesten het met hun leven bekopen.

Hadrianus: bestuur van het keizerrijk

Tijdens zijn ambtsperiode van 21 jaar was Hadrianus vooral veel op reis. De hoofdstad van het Rijk bleef uiteraard Rome, maar onder het motto 'Waar de keizer is, is het Rijk' was het echte machtscentrum vaak elders. Hij bezocht zowat alle provincies die onder Romes gezag vielen, met buitengewoon veel aandacht voor Griekenland - hij was groot liefhebber van de verfijnde Griekse cultuur ... en van wat men 'de Griekse wijze van liefhebben' noemde. Hadrianus was homoseksueel en had heel wat partners. Zijn lievelingspartner was de verbluffend mooie Antinoös. Na diens verdrinkingsdood in de Nijl verschenen er op veel plaatsen standbeelden.

Het Pantheon en de Engelenburcht
De tijd van de adoptiefkeizers was een schitterende tijd, het hoogtepunt van het Romeinse Rijk. Rust en welvaart heersten. Door het goede bestuur was er ruim voldoende geld om te investeren in bouwwerken. Keizer Hadrianus liet heel wat bouwwerken achter. De twee bekendste gebouwen in Rome zijn het Pantheon en de Engelenburcht. Het Pantheon was al twee eeuwen de Tempel voor Alle Goden, maar was al tweemaal afgebrand. Hadrianus liet het gebouw opnieuw oprichten, maar liet in het timpaan (de driehoek vooraan) wel beitelen dat Marcus Agrippa, vertrouwensman en consul van keizer Augustus, het gebouw liet oprichten. Zo kon hij zich linken aan de stichter van het Romeinse keizerrijk. Een ander gebouw is het Mausoleum van Hadrianus, het immense ronde fort vlakbij Vaticaanstad. Nu is het gebouw bekend als het Castel Sant' Angelo, maar eigenlijk bevatte het de assen van de keizer. De pausen vormden het gebouw om tot fort en toevluchtsoord.

Nog tijdens zijn leven koos Hadrianus voor Titus Aurelius Fulvus Boionius Arrius Antoninus als zijn opvolger. Deze was zeer godsvruchtig én zo trouw aan zijn adoptievader dat hij bekend werd als Antoninus Pius. Ook hij bleek een goed keizer. Hadrianus werd vergoddelijkt en zo opgenomen in het Pantheon dat hij liet herbouwen.

Villa Adriana

Korte geschiedenis van het buitenverblijf

Rome kan een verstikkend drukke en hete stad zijn. In de oudheid was dat niet anders. Rijke Romeinen zochten dan ook hun toevlucht in parken en villa's buiten het stadscentrum. Keizer Tiberius verbleef jaren op Capri, velen hadden een villa nabij Napels ... Keizer Hadrianus koos voor het stadje Tivoli, toen Tibur geheten. Ook andere rijke Romeinen en zelfs zijn voorganger Augustus hadden er een buitenverblijf. Adrianus liet er echter een buitengewoon groot complex en park aanleggen: 120 hectaren groot! Ter vergelijking: dat is ongeveer 240 hedendaagse voetbalvelden. Wanneer Hadrianus eens een periode in Rome verbleef, kon hij in Tivoli helemaal tot rust komen in een van de drie badhuizen, hij kon wandelen in het park, een toneelopvoering in het theater bijwonen, verpozen bij de vijvers ... Hadrianus had een grote voorkeur voor ronde vormen in de architectuur, wat zowel bij het Pantheon als zijn mausoleum opvalt. Ook in de Villa Adriana zijn heel wat rondingen op te merken.

Gezien zijn grote liefde voor Griekenland was er natuurlijk een bibliotheek met een selectie van de beste werken. Het complex stond vol met beeldhouwwerken en was prachtig versierd met fresco's. De bouw begon een jaar na het aantreden van de keizer en sleepte aan tot zijn dood, al waren heel wat gedeelten al sneller klaar. Latere keizers gebruikten het complex af en toe. Doordat in de derde eeuw de machtsbasis van het Rijk naar het Oosten verschoof kwamen de keizers minder en minder in Rome. Constantijn maakte Constantinopel zelfs tot de nieuwe hoofdstad; met de invallen van vreemde volken werd de Villa Adriana langzaam vergeten. In de achttiende eeuw werden sommige delen van het park hergebruikt. Zo kan men er ook huizen uit die tijd terugvinden. In de negentiende eeuw groeide de belangstelling voor de Villa. In 1999 werd ze opgenomen op de Lijst van Werelderfgoed van de UNESCO.

Bezoek aan de Villa Adriana

De Villa Adriana is zo immens groot dat men best een van de geëigende wandelpaden volgt. De organisatie van het museum biedt twee wandelingen op het domein aan. De volledige wandeling ('Percorso completo') duurt bijna drie uren, maar men heeft dan wel heel wat van het park kunnen bewonderen. Er is ook een verkorte versie ('Percorso principale') van ongeveer anderhalf uur. Hier komt men enkel voorbij de echte hoogtepunten. Wie op dezelfde dag ook Villa Gregoriana en Villa d'Este moet bezoeken kiest dus best voor de korte wandeling.

In de Villa zijn de meeste kunstwerken helaas verdwenen. Ze werden na de opgravingen verkocht aan de grootste musea ter wereld. In Rome vindt men er heel wat in de Musei Vaticani en de Capitolijnse Musea. Er kwamen er ook heel wat terecht in de Villa d'Este. Het is vooral de schitterende architectuur die de Villa aantrekkelijk maakt. Er werd veel gebruik gemaakt van water. Het maritiem theater en de Canopus zijn daar goede voorbeelden van. Door de grootte van het complex is het overigens aangeraden een (audio)gids te gebruiken.

Praktische informatie

• Adres: Largo Marguerite Yourcenar 1
• Openingsuren: dagelijks geopend van 09u00 tot 19u00
• Tickets: 10 euro

Villa d'Este

Kardinaal Ippolito II d’Este

Ook in de renaissance bleef Tivoli een aantrekkelijke bestemming. Het waren nu niet meer de keizers en consuls die er buitenverblijven lieten aanleggen, maar de pausen en kardinalen. Een van die villa's is de Villa d'Este. De bouw ervan begon in 1550, op het hoogtepunt van de renaissance. Ippolito II d’Este (1509-1572) was de opdrachtgever. Hij was kardinaal ... en zijn grootvader was een paus! De moeder van d'Este was namelijk Lucrezia Borgia, dankzij de gelijknamige tv-serie ook tegenwoordig nog zeer bekend. Zij was een van de kinderen van paus Alexander VI, volgens velen de meest verdorven paus in de geschiedenis van de katholieke Kerk.

Ippolito zelf werd op 29-jarige leeftijd kardinaal, maar hij had al op veel jongere leeftijd hoge kerkelijke ambten gekregen. Paradoxaal genoeg werd hij pas acht jaar voor zijn dood tot priester gewijd. Dat weerhield hem er niet van om een poging te ondernemen om zelf paus te worden, wat uiteindelijk niet lukte. Wel werd hij benoemd tot gouverneur van Tivoli, waar hij dus ook een immens buitenverblijf liet aanleggen.

Bezienswaardigheden in de Villa d'Este
Al begon de bouw van de Villa tijdens de renaissance, toch zijn het vooral maniëristische werken die het complex sieren. In het maniërisme werden de vormen van de renaissance nog verder doorgevoerd. De bouw duurde maar liefst 20 jaar. Zo werd er een ondergronds kanaal van meer dan 500 meter aangelegd om het water van de Aniene tot in het park te krijgen. Water speelt er dan ook een cruciale rol: de Villa d'Este telt maar liefst 100 fonteinen! De tuin van de Villa werd een voorbeeld voor heel wat andere kasteeltuinen in Europa en beïnvloedde onrechtstreeks ook Versailles. De componist Franz Liszt (1811-1886) kwam er veel op bezoek en componeerde in deze omgeving enkele werken.

Een bezoek aan de Villa d'Este speelt zich dus grotendeels in de tuinen af. De fonteinen zijn ware kunstwerken. Een van die fonteinen, de Fontana del Bicchierone, werd ontworpen door Gian Lorenzo Bernini. Er zijn ook twee muzikale fonteinen. Het water dat door de fontein stroomt zorgt voor geluid. De zogenaamde 'orgelfontein' speelt om de twee uur (beginnend om 10u30). De gigantische Fontein van Neptunus, god van de zee, is een waar hoogtepunt en levert zeker schitterende foto's op!

Praktische informatie

• Adres: Piazza Trento 5
• Openingsuren: dagelijks geopend van 08u30 tot 18u45
• Tickets: 10 euro, in de zomermaanden 13 euro

Villa Gregoriana

De Villa Gregoriana doet haar naam eigenlijk geen eer aan. Dit is namelijk een natuurpark, beheerd door het Italiaanse Ministerie van Milieu. Er zijn wel overblijfselen van oude Romeinse villa's, waaronder die van Publius Vopisco. Waarom zou men dan wel het park bezoeken? De schitterende natuur en de onvoorstelbare waterval van 100 meter! De Aniene stort er zich met een razende snelheid naar beneden, wat een indrukwekkend zicht oplevert.

Die rivier was meteen ook de reden waarom het park door paus Gregorius XVI, paus van 1831 tot 1846, werd aangelegd. Een overstroming ervan begin negentiende eeuw zorgde voor veel ellende. Daarom liet de paus de loop van de rivier verleggen. Wandel zeker over de Ponte Gregoriana: een oogverblindend uitzicht over de vallei en heuvels.

Praktische informatie

• Adres: Largo Sant'Angelo
• Openingsuren: gesloten op maandag; andere dagen van 10u00 tot 16u00 (zomer tot 18u30)
• Tickets: 6 euro

Genoemde openingsuren en ticketprijzen zijn van toepassing in oktober 2019.

Lees verder

• De paus ontmoeten in Vaticaanstad: audiënties en het angelus
• Wandelen of fietsen op de Via Appia te Rome
• Tien boeken over Rome
• Tien vakantieboeken voor een reis naar Italië
• Vaticaanstad bezoeken - Musea, kerken en tuinen