Bezienswaardigheden in de wijk Castello in Venetië

Net ten oosten van de ongelofelijk drukke wijk San Marco ligt in Venetië de wijk Castello. Voor de toeristen is deze wijk heel wat rustiger. Autochtone Venetianen gebruiken Castello als woonwijk - de huurprijzen zijn er nog enigszins betaalbaar. Castello heeft, in dat rustige kader, toch heel wat te bieden. Er zijn prachtige kerken zoals de Santi Giovanni e Paolo (San Zanipolo), de San Zaccaria, San Lio en San Francesco della Vigna. De wijk biedt ook twee mooie, maar veel minder bezocht musea: de Pinacoteca Querini Stampalia en het Museo Diocesano d’Arte Sacra, het museum voor christelijke kunst. De wijk heeft ook twee belangrijke scuala's: de Scuola Grande di San Marco en de Scuola di San Giorgio degli Schiavoni.

Inhoudsopgave

• San Zaccaria
• San Martino
• San Pietro di Castello
• Scuola di San Giorgio degli Schiavoni
• Pinacoteca Querini Stampalia
• San Lio
• Scuola Grande di San Marco
• Basilica dei Santi Giovanni e Paolo, de grootste kerk van Venetië
• San Francesco della Vigna
• Museo Diocesano d’Arte Sacra

San Zaccaria

Adresgegevens: Campo S. Zaccaria, 4693

In Venetië vindt men, wat de naamgeving betreft, twee bijzondere kerken terug. Net zoals de San Moisè (Mozes) is de San Zaccaria niet vernoemd naar een christelijke heilige. De kerk is opgedragen aan Zacharias, echtgenoot van Elisabeth en dus de vader van Johannes de Doper. Volgens de legende liggen de lichamelijke resten van Zacharias in deze kerk begraven. In de Bijbel wordt hij genoemd in het eerste en derde hoofdstuk van het Evangelie volgens Lucas, waar hij van een engel te horen krijgt dat zijn vrouw - na jaren van onvruchtbaarheid - een zoon zal baren. Door zijn verbaasde reactie wordt hij tijdelijk stom:


Aan de San Zaccaria is ook een voormalig klooster van Benedictenessen verbonden. Tijdens de Venetiaanse Republiek was het een van de belangrijkste kloosters, waar de leden van de adel hun 'overtollige' dochters naar toe stuurden. Zo verkreeg het klooster een zeer invloedrijke positie, waaraan ook heel wat verhalen van ontucht en wellust verbonden zijn. Doordat de nonnen niet vrijwillig intraden, waren de verleidingen zeer groot ... In het klooster zijn acht van de eerste doges begraven.

De majestueuze voorgevel van de kerk lijkt wel uit twee gedeelten te bestaan. De twee onderste stukken werden onder leiding van Antonio Gambello gebouwd; van de drie bovenverdiepingen was Mauro Codussi de architect. De bouw van de huidige kerk duurde dan ook van 1458 tot 1543.

De kerk biedt de bezoeker heel wat schitterende kunstwerken van onder andere Tintoretto, Tiepolo, Castagno en zelfs een Kruisiging van Antoon van Dyck, maar aan de echtheid van deze laatste wordt enigszins getwijfeld. Het belangrijkste schilderij van de kerk is echter de Tronende Madonna met Kind, een musicerende engel en heiligen door Giovanni Bellini uit 1505. Het stuk wordt ook wel eens het Pala di San Zaccaria of het Altaarstuk van Sint-Zacharias genoemd. Bellini (1430-1516) schilderde het werk van 5 op 2,3 meter in de laatste fase van zijn carrière speciaal voor deze kerk - en wellicht schilderde hij het zelfs ter plekke. Men ziet de Maagd Maria tronend onder een halve koepel. Aan haar linkerzijde zijn de Heilige Hiëronymus (herkenbaar aan de rode mantel van een 'kardinaal') en de Heilige Lucia afgebeeld. Rechts ziet men Petrus (met de sleutels van het hemelrijk) en Catharina van Siena. De twee groepen worden van elkaar gescheiden door een engel die muziek maakt. Let vooral op het bijzondere kleurgebruik en de zachte tinten in de gezichten.

San Martino

Adresgegevens: Campo San Martino 2298

Men mag de San Martino in de wijk Castello niet verwarren met de gelijknamige (en eveneens aantrekkelijke) San Martino op het eilandje Burano, ten oosten van de stad. De San Martino ligt vlakbij het Arsenaal. Dit was gedurende eeuwen de belangrijkste scheepswerf van de Republiek, voor zowel oorlogs- als handelsschepen. Het Arsenaal is niet te bezoeken, maar de grote toegangspoort met de leeuwen kan men wel bekijken. Maak een kleine omweg naar de Calle Lardoni.

De kerk van San Martino is toegewijd aan een ook in de Lage Landen goed gekende heilige: Sint-Maarten van Tours (316-397). Al op jonge leeftijd ging deze Hongaar in het Romeinse leger (vandaar dat hij vaak als soldaat afgebeeld wordt). De legende vertelt dat hij op een dag de helft van zijn soldatenmantel wegschonk aan een bedelaar. Deze bleek dan Christus te zijn. Na zijn bekering stichtte hij kloosters en werd hij, tegen zijn zin, bisschop van Tours. Zijn verering kwam zeer snel op gang en loopt door tot op de dag van vandaag. Overigens gaan ook nu nog de kinderen uit Venetië op 11 november met een lantaarn rond om geld en snoepjes op te halen.

De eerste kerk op deze plaats dateert al van voor het jaar 1000. De huidige kerk werd zeer grondig vernieuwd in de zestiende eeuw. De leiding van het project was voor een groot deel van die tijd in handen van Jacopo Sansovino. Hij koos voor een vrij sobere, vierkante kerk in de typische Venetiaanse Renaissance. Door geldgebrek werd de bakstenen voorgevel pas op het einde van de negentiende eeuw toegevoegd. De kerk biedt niet veel kunstwerken van grote namen, maar is de moeite waard door de immense schildering op het vlakke plafond. Het is een werk van Domenico Bruni, met in het midden de De glorie van Sint-Martinus door Jacopo Guarana (een eeuw later toegevoegd). Een illusionistisch schouwspel speelt zich voor de ogen van de kijker af, vergelijkbaar met de plafondschildering in de San Ignazio in Rome.

San Pietro di Castello

Adresgegevens: Castello, 70

De Venetiaanse Republiek was gedurende haar hele bestaan erg gesteld op onafhankelijkheid. De leiders wensten geen deel uit te maken van een groter staatsverbond of onder een keizer te vallen. Ook op religieus vlak - tijdens het Ancien Régime intrinsiek met politiek verweven - was bemoeienis van andere leiders niet gewenst. En in die tijd was die leider natuurlijk de paus. De bisschop van Venetië werd dan ook ver buiten het machtscentrum (de wijk San Marco) gehouden. Zelfs nadat hij de eretitel 'Patriarch' gekregen had, was de kathedraal van Venetië de sobere San Pietro di Castello op het afgelegen eilandje met dezelfde naam. De echt religieuze macht lag in handen van de Grote en Kleine Raad. Pas in 1807 werd de San Marcobasiliek de kathedraal van de stad, daarvoor was dat prachtige gebouw de hofkapel van de doges.

De kerk (75 meter lang en 35 meter breed) is zeker geen klein kerkje. De inrichting is wel vrij sober te noemen; ook dat is weer een scherp contrast met het goud in de San Marco. Het gebouw wordt bekroond met een opvallende koepel. De klokkentoren of campanile staat apart van de kerk en valt meteen op. Ze is niet alleen stralend wit, maar staat ook gevaarlijk scheef - net zoals de Scheve Toren van Pisa. Op een mooie Veronese na heeft de kerk geen grote kunstschatten. In de kerk staat wel de zogenaamde Troon van Petrus, een stenen troon waarvan men dacht dat hij door Sint-Petrus gebruikt werd in Antiochië. Ongelooflijk maar waar: de troon is versierd met een tekst (in het Arabisch) uit de Koran! Wellicht werd de stoel tijdens een van de kruistochten geroofd uit de Arabische wereld.

Men is trouwens vlakbij het terrein van de wereldberoemde Biënnale van Venetië. Om de twee jaar komen topkunstenaars uit de hele wereld hun nieuwste werken tonen. Zeker de moeite waard, maar het is dan nog drukker dan anders.

Scuola di San Giorgio degli Schiavoni

Adresgegevens: Castello, 3259/a

Venetië telde heel wat scuola's. De Scuola di San Giorgio degli Schiavoni was de lekenvereniging van mensen uit Dalmatië. Schiavoni is het Italiaans voor 'Slaven', de bevolkingsgroep uit die streek, welke door de Republiek onderworpen werd. De Schiavoni werden geleidelijk aan ingezet als roeiers op de levensbelangrijke galeien. Daarom ligt hun scuola ook vlakbij het Arsenaal. Het gebouw werd rond 1550 opgetrokken door Giovanni de Zan.

De scuola is een absolute must seen voor liefhebbers van de Venetiaanse schilder Vittorio Carpaccio (1465-1526). Hij maakte een hele reeks schilderingen over het leven van de Heilige Joris, Tryphon en Hiëronymus. Men ziet bijvoorbeeld Joris (Gregorius) de draak doden met een immens zwaard. Daarnaast maakte hij ook schilderijen als Christus op de Olijfberg en het wondermooie De Heilige Augustinus in zijn studeerkamer. Voor moderne bezoekers is de link tussen Augustinus en de heiligen van de scuola niet duidelijk, maar die is er wel degelijk. Er was een legende waarbij Augustinus een boek over de hemel wou schrijven. Hij krijgt echter een visioen van de net overleden Hiëronymus die hem hiervan weerhoudt. Het werk zou dan ook beter 'Het visioen van Augustinus' heten. Let op de mooie details in het werk ... en op de soms onverklaarbare elementen. Zo zit er een wit hondje naar Augustinus te kijken.

Pinacoteca Querini Stampalia

Adresgegevens: Calle Querini

Voor bezoekers uit de Lage Landen is de Pinacoteca Querini Stampalia misschien wel het best te vergelijken met het Museum Mayer van den Bergh in Antwerpen. Beide musea zijn een 'huismuseum'. Dat betekent dat de oorspronkelijke, erg rijke, inwoners ter plekke kunst verzamelden. Deze collectie werd later, inclusief het gebouw, dan een museum. In het geval van de Pinacoteca Querini Stampalia gebeurde dat in 1869. Graaf Giovanni Querini Stampalia schonk het palazzo en de collectie aan de stad Venetië. In de jaren 1960 werden de inkomhal en de onderste verdieping in een modern jasje gegoten door de Venetiaanse architect Carlo Scarpa. Zijn moderne stijl, met beton, metaal en glas, staat in scherp contrast met de oude geschiedenis van het gebouw.

Het museum biedt heel wat mooie werken van gerenommeerde kunstenaars - al is het best geschikt voor een tweede of derde bezoek aan de lagunestad. Men vindt er meubels, porselein, beeldhouwwerken en gebruiksvoorwerpen. De belangrijkste collectie is natuurlijk de schilderijencollectie. Er zijn belangrijke werken van Palma il Giovane, Giambattista Tiepolo en Pietro Longhi. De laatste is zeer goed vertegenwoordigd met een reeks schilderingen over de zeven sacramenten. Zijn Huwelijk uit het midden van de achttiende eeuw is zeer bekend. Het topwerk van het museum is De aanbieding in de tempel van Giovanni Bellini. Het kleine werkje (nog geen vierkante meter) staat in een aparte ruimte op een schildersezel uitgestald. Men ziet de H. Maagd Maria die, zoals de joodse traditie dat wil, haar eerstgeborene aan God aanbiedt in de tempel. De man met de baard is de hogepriester. Ook Simeon, Elisabeth en Jozef zijn te zien. Overigens nam Bellini zowat zijn halve familie als voorbeeld voor deze portretten én staat hij er zelf ook op.

Net zoals de andere musea in Venetië is ook de Pinacoteca Querini Stampalia vrij prijzig. Het inkombiljet kost 14 euro (in 2019). De nabijgelegen Santa Maria Formosa is overigens ook een bezoek waard.

San Lio

Adresgegevens: Calle Fava

Na een bezoek aan de mastodontenkerk Santi Giovanni e Paolo lijkt de San Lio wel een kerkje uit een kabouterdorp. Ondanks de veel kleinere oppervlakte valt er heel wat te bekijken. San Lio is overigens de Venetiaanse benaming voor de kerk, welke vernoemd werd naar paus Leo IX (vandaar Lio). Deze paus regeerde van 1049 tot 1054. Hij keerde zich met krachtige hand tegen de vele mistoestanden die er in de contemporaine katholieke Kerk heersten (corruptie, simonie, ontucht met priesters). Oorspronkelijk was de patroonheilige van de kerk de Heilige Catharina.

In de kerk zijn er plafondschilderingen van Tiepolo en mooi beeldhouwwerk van Lombardo. De belangrijkste kunstschat is De apostel Jacobus van Titiaan. Hij schilderde dit werk op het einde van zijn leven, rond 1540. Het toont de Heilige Jacobus de Meerdere. Deze apostel is vooral bekend door het grote bedevaartsoord waar zijn gebeente bewaard wordt: Santiago de Compostela. Hij onderging de martelaarsdood rond 44 n.C. In de geschiedenis duikt hij wel eens opnieuw op als de Morendoder, omdat hij de Spanjaarden hulp bood in hun strijd tegen islamitische strijders. Titiaan schilderde hem in vrij donkere tinten. Hij lijkt wel zelf op weg naar Santiago, met de pelgrimsstaf in de hand.

Scuola Grande di San Marco

Adresgegevens: Rio dei Mendicanti, 6776

Al werd deze scuola naar de Heilige Marcus genoemd, geografische ligt deze in de wijk Castello. Samen met de San Zanipolo en het prachtige standbeeld van Verrocchio bepaalt de Scuola Grande di San Marco het uitzicht op het pleintje. Het lijkt wel alsof de scuola samen met de kerk gebouwd werd, wat allerminst het geval is. De Scuola Grande di San Marco was een van de zes belangrijkste lekenbroederschappen tijdens de Venetiaanse Republiek. Zowat elke mannelijke Venetiaan was lid van zo'n broederschap, waarvan het doel niet enkel religieus was. Men hielp elkaar waar mogelijk, ook financieel. Zo werden knappe dochters van arme leden van een bruidsschat voorzien, zodat ze toch konden trouwen. Het gevaar van de prostitutie was namelijk nooit veraf.

Een bezoek aan de gebouwen van de scuola is niet mogelijk, want sinds de negentiende eeuw is hier een ziekenhuis gevestigd. De voorgevel heeft echter nog heel wat interessants te bieden. Na heel wat moeilijkheden (brand, financiële tekorten enz.) werd de gevel voltooid in 1495. Daarmee is het een van de mooiste werken van de Venetiaanse Renaissance. Met zijn drie grote en drie kleinere rondingen toont het gebouw vrij apart. De rijke schilderijencollectie (o.a. Bellini was er lid van) bevindt zich nu in de Accademia.

Naast de toegangspoort aan de voorzijde zijn twee mooie reliëfs uit de school van Pietro Lombardo te bewonderen, wellicht door hemzelf begonnen en door zijn zoon Tullio afgewerkt. Het linkse reliëf toont De genezing van Anianus, rechts is De doop van Anianus te zien, beide rond 1488 gebeeldhouwd. Anianus was een een schoenmaker die een lelijke wonde aan zijn hand opliep. Volgens de legende wist de Heilige Marcus hem te genezen, waarna Anianus zich uit dankbaarheid liet dopen. Let overigens ook op de Leeuw (symbool van Marcus) op het fronton.

Basilica dei Santi Giovanni e Paolo, de grootste kerk van Venetië

Adresgegevens: Castello, 6363

De Venetiaanse benaming voor deze gigantische kerk is de San Zanipolo - een samentrekking van Giovanni en Paolo. De kerk is niet vernoemd naar de evangelist Johannes en de apostel Paulus, zoals veel toeristen vermoeden, maar naar twee martelaren uit de vierde eeuw. Deze twee Romeinse broers waren beide lid van het Romeinse leger ten tijde van keizer Julianus de Afvallige. Deze wou de heidense godsdienst in ere herstellen en begon (op beperkte schaal) het christendom opnieuw te vervolgen. Giovanni en Paolo stierven de marteldood in 361.

Al in de dertiende eeuw, niet lang na hun oprichting, kwamen de Dominicanen naar Venetië. Deze bedelorde kreeg van doge Jacopo Tiepolo in de sestiere Castello een stuk grond. Daar richtten zij deze kerk, die aanvankelijk ook aan Maria was gewijd, op. De San Zanipolo is de grootste kerk van de stad: 101,6 meter lang, 45,8 meter breed en maar liefst 55,4 meter hoog (met koepel). De bouw van zo'n gigantisch gebouw duurde dan ook van 1234 tot 1430. Opvallend is het koor (aan de oostzijde): het lijkt wel alsof de broeders het koor 'dubbelop' bouwden.

De kerk heeft door haar lange geschiedenis in het centrum van de macht heel wat bezienswaardigheden. De begrafenisplechtigheden van overleden doges vonden hier plaats (en niet in de San Marco), 25 doges zijn er ook begraven. Heel wat van die graven zijn zeer het bezichtigen waard, vergelijkbaar met de praalgraven van de pausen in Rome. Het mooiste is Het grafmonument van doge Pietro Mocenigo door Pietro Lombardo uit het midden van de vijftiende eeuw. Het monument lijkt helemaal geen dode te bevatten, maar is meer een verheerlijking van het leven. De doge staat trots boven zijn doodskist, die gedragen wordt door drie figuren die de gang van het leven uitbeelden: de jonge jaren, volwassenheid en ouderdom. Op zijn kist staat de spreuk Ex hostium manubiis - op de vijand veroverd. Dit verwijst naar het feit dat de doge heel wat buit op de vijanden veroverde, waarmee o.a. zijn monument betaald werd.

Naast de dogegraven zijn er nog heel wat andere bezienswaardigheden van grote kunstenaars als Veronese en Piazzetta. Het hoogaltaar van Baldassare Longhena (17de eeuw) en de Polyptiek van de H. Vincent Ferer van Bellini zijn alleszins must seen kunstwerken.

Wanneer men met het gezicht naar de voorgevel van de kerk kijkt, ziet men links de Scuola Grande di San Marco en rechts het magnifieke ruiterstandbeeld van Bartolomeo Colleoni. Colleoni was een 'condottiere', een moeilijk vertaalbare term voor een legeraanvoerder. Tijdens de Republiek deed Venetië namelijk vaak beroep op huurlingen. Ook de legeraanvoerders kwamen vaak niet uit de stad. Colleoni was afkomstig uit het hertogdom Milaan, maar trad (af en toe, hij durfde wel eens overlopen) in dienst van Venetië. In zijn testament liet hij een stevig bedrag na om voor zichzelf een standbeeld te laten oprichten voor de 'San Marco'. Dit was uiteraard niet naar de zin van de Venetianen ... maar het geld interesseerde hen wel. Men liet dus een standbeeld plaatsen voor de Scuola Grande di San Marco. Of Colleoni hiermee tevreden zou zijn, blijft een raadsel ... Feit is wel dat niemand minder dan Andrea del Verrocchio het beeld vervaardigde (1494). Verrocchio is de leermeester van Leonardo da Vinci.

San Francesco della Vigna

Adresgegevens: Ramo Al Ponte S. Francesco

De bedelorde van de Franciscanen heeft in Venetië twee kerken. De grootste en belangrijkste is de magnifieke Basilica di Santa Maria Gloriosa dei Frari, een grote toeristische trekpleister. De andere is deze San Francesco della Vigna, toegewijd aan de stichter van de orde: de Heilige Franciscus van Assisi. Het toevoegsel 'della Vigna' wijst op de vroegere bestemming van deze gronden - er was een wijngaard (vigna - wijn). De huidige kerk is een mooi staaltje van Renaissance en werd gebouwd door Jacopo Sansovino. Hij koos voor een mooi uitgebalanceerde grondvorm in een T-vorm. De T verwijst naar het klassieke kruis dat de leden van de Franciscanenorde dragen. De kerk heeft geen zijbeuken, maar telt aan elke kant vijf zijkapellen. Rijke families betaalden een stevig bedrag om zo'n kapel te mogen decoreren en er zich ook te laten begraven.

Sansovino stond in voor de bouw van de kerk, maar de voorgevel werd door een andere, uiterst belangrijke Venetiaanse architect ontworpen: Andrea Palladio. Het was de eerste keer dat hij een opdracht voor de bouw van een kerk kreeg. Later zal hij meesterwerken als Il Redentore creëren, maar in 1564 was hij nog niet op zijn hoogtepunt. De voorgevel is opgevat als een Griekse tempel met een groot tempelfront dat door vier Korinthische zuilen ondersteund wordt. Op het timpaan is de Latijnse tekst Deo utriusque templi aedificatori ac reparatori gebeiteld, te vertalen als "Tot God, bouwer en hersteller van twee tempels". Dat kan verwijzen naar de twee tempels die Jeruzalem ooit kende, maar ook naar Christus, die de Tempel vervangt. De twee bronzen beelden zijn Mozes en Sint-Paulus, beide werken van de minder bekende beeldhouwer Tiziano Aspetti (1559-1606).

Al is deze kerk minder bekend dan de Frarikerk, er zijn heel wat kunstschatten te bewonderen. Er zijn belangrijke werken van Lombardo, Tintoretto en Bellini. De kerk heeft ook het enige bekende werk van Antonio da Negroponte, een schilder waarvan zo goed als niets geweten is. Het toont een klassieke Madonna met Kind in de gotische stijl. Van Bellini is er een laat werk: Madonna met Kind, Heiligen en Giacomo Dolfin. De laatste is de opdrachtgever van het werk. In de Renaissance en Barok gebeurde het vaak dat deze mee geportretteerd werd. De kerk bezit een of twee werken van Paolo Veronese (1528-1588). Van De verrijzenis van Christus is men niet zeker of het van zijn hand is. Dit in tegenstelling tot zijn altaarstuk van de Heilige Familie, geschilderd rond 1550 en dus een van zijn eerste grote werken.

Museo Diocesano d’Arte Sacra

Adresgegevens: Chiostro di Sant'Apollonia, Castello 4312

In dit vroegere Benedictijnenklooster dat toegewijd was aan de Heilige Apollonia, een legendarische heilige uit het midden van de derde eeuw die met tandpijn geassocieerd wordt, werd in opdracht van patriarch Albino Luciani in 1976 een museum geopend. Luciani werd twee jaar later voor 33 dagen paus Johannes Paulus I. Het museum bezit een collectie christelijke kunst van de oudheid tot de hedendaagse tijd. Het rijkelijk versierd zilverwerk voor de liturgische diensten en de reliekhouders maken een belangrijk deel van de collectie uit. Het museum biedt ook schilderijen van onder andere Tintoretto, Bellini en Palma il Giovane. Wanneer men voor de tweede of derde keer Venetië bezoekt, is het museum zeker een aanrader.

Lees verder

• Tien vakantieboeken voor een reis naar Italië
• Vaticaanstad bezoeken - Musea, kerken en tuinen
• Bezienswaardigheden in de wijk Cannaregio in Venetië