Borkum – Waddeneiland van jutters en walvisvaarders

Borkum is het meest westelijke Duitse Waddeneiland, de buur van Schiermonnikoog. In de tijd van de grote walvisvaart, de 18e eeuw, had Borkum een grote naam. Het leverde veel commandeurs en honderden eilanders voeren mee op de walvisjagers. Honderd jaar later kwamen de eerste badgasten naar het eiland, die genoten van het strand en de frisse Noordzee. Borkum maakte naam als 'Nordseeheilbad' en ontwikkelde zich als kuureiland. Er komen jaarlijks een paar honderdduizend toeristen om van het milde zeeklimaat van het eiland te genieten.

Tussen Rottumeroog en Memmert

Borkum is het Waddeneiland dat oostelijk van Schiermonnikoog ligt en westelijk van Memmert en Juist. Tussen Schier en Borkum ligt nog Rottumeroog en tussen dat onbewoonde eiland en Borkum ligt het Eemsvaarwater. Op het eiland ligt het dorp Borkum en het kleinere Ostland.

Waddeneiland Borkum

In 1821 woonden er 485 mensen op Borkum. Bijna tweehonderd jaar later zijn dat er 5500. Het eiland is 10 kilometer lang en maximaal 7 kilometer breed en heeft een oppervlakte van bijna 32 km². Daarmee is het de grootste van de zeven bewoonde Oost-Friese Waddeneilanden. Het ligt 12 kilometer uit de Nederlandse kust en 20 kilometer van het Duitse vasteland en is te vinden voor de monding van de Eems. Borkum is een gemeente in de deelstaat Niedersachsen en is een erkend Nordseeheilbad.

Westland en Ostland

Het eiland Borkum ligt als het ware op een sokkel in de Noordzee. De kern bestaat uit morenemateriaal en geestgrond met daar bovenop een tien meter dikke laag zand en slik. In 1863 bestond Borkum nog uit twee eilanden, Westland en Ostland, die door een priel van elkaar waren gescheiden. De oude scheidslijn wordt Tüskendör genoemd, tussendoor. Beide eilanddelen hebben een hoefijzervormige duinenreeks.

Boneneiland

Het eiland is bekend onder verschillende namen. Een oude vermelding is Burchana fabaria, dat Boneneiland betekent.
De namen die bekend zijn:

• Burchana
• Byrchanisa
• Borkna - 1227
• Borkyn - 1398
• Borckum - 1462/ 1527

Middeleeuwen

Het is niet zeker dat het eiland in de Middeleeuwen al bewoond was, maar wel is bekend dat in 1227 en 1270 een vloot kruisvaarders voor anker ging bij het eiland om op beter weer te wachten. In 1406 wordt in een document voor het eerst bewoning gemeld.

Zeerovers

In de 14e eeuw was het een toevluchtsoord van zeerovers en watergeuzen. Sinds het einde van de 14e eeuw waren stamhoofden van het Oost-Friese land er de baas en vanaf 1484 maakten verschillende graven van Oost-Friesland aanspraak op het eiland. Ze hadden het vooral gemunt op de strandvonderij, die nogal wat opbracht. De juttende eilandbewoners wilden die opbrengst liever voor zichzelf houden en dat leverde diverse geschillen op. De Borkumers konden eigenlijk niet zonder de strandvondsten om in hun levensonderhoud te voorzien.

Welvaart

Borkum heeft zich ontwikkeld tot een toerisme-eiland met kuurfaciliteiten. Welvaart werd er verworven in de 18e eeuw, met de walvisvangst. Aan het einde van de 18e eeuw stortten de inkomsten uit die branche in en volgde een crisis. Vanaf 1830 komt het toerisme opzetten, dat ongeveer vanaf 1870 grote vlucht neemt. Het eiland is inmiddels bijna volledig van toerisme afhankelijk. Er komen jaarlijks 250.000 badgasten met 2,5 miljoen overnachtingen.

Walvisvaarders

In de 18e eeuw ontdekte de bevolking van Borkum de mogelijkheden die de walvisvangst bood. Tussen de 150 en 300 eilandermannen verdienden er in die tijd hun brood mee. Zij voeren naar Groendland en Straat Davids. In 1747 kwamen er twaalf commandeurs van Borkum en in 1782 waren dat er dertig. Verder waren het twaalfjarige scheepsjongens tot 70-jarige ervaren walvisjagers die naar zee gingen. Ze voeren voor reders uit Nederland, Hamburg of Emden. Door de nabijheid van Nederland en het werk voor Nederlandse reders spraken veel Borkumers Nederlands.

Badplaats

Na Norderney ontwikkelde ook Borkum zich als badplaats. De badgasten werden eerst vanuit Greetsiel naar Borkum gebracht, maar sinds 1843 is er een geregelde veerdienst vanuit Emden. De AG Ems Borkumlijn onderhoudt inmiddels een veerdienst tussen Emden, Delfzijl, Eemshaven en Borkum, met een veerboot, catamaran en watertaxi. Op het eiland werd in 1888 de Borkumer Kleinbahn, een smalspoor, geopend en dat hielp het eiland bij de ontwikkeling tot badplaats. Het eiland is ook per vliegtuig te bereiken, er ligt een vliegveld van waaruit chartervluchten, lijnvluchten en rondvluchten worden gedaan.

Oorlog

Borkum heeft een dubieuze naam als het gaat om antisemitisme. Ver voor 1933 werden Joden op het eiland van het strand geweerd. Al aan het eind van de 19e eeuw was Borkum een bolwerk van antisemitisme en het eiland voerde actief campagne om een eiland 'vrij van Joden' te worden. Bij hotels hingen bordjes dat 'Joden en honden niet welkom' waren, en er waren diverse Joden-onvriendelijke acties. Ook werd er dagelijks het Borkumlied gezongen, dat expliciet antisemitische teksten had. Daar stond ondermeer in dat het strand voor echte Duitsers was en dat het rein moest worden gehouden. Daar was geen plaats voor platvoeten, kromme neuzen en krullend haar. Norderney daarentegen, werd als Judeninsel, Jodeneiland, bestempeld. Daar stond een synagoge en woonde een Joodse gemeenschap.

Max und Moritz

In 1934 werden twee exemplaren van de A2-raket, de zogenaamde ‘Max’ en ‘Moritz’ op het oostelijke deel van het eiland afgevuurd. De raketten waren door Wernher von Braun ontwikkeld en het waren de eerste die een hoogte van ongeveer twee kilometer konden bereiken en een gevaar waren voor de hele wereld. Zij vormden de basis van latere grote raketten. De testen van de Duitse raket op Borkum waren succesvol en werden aan de Oostzeekust bij Peenemünde voortgezet.

Na de oorlog

Na de Tweede Wereldoorlog wilde Nederland als schadeloosstelling het gehele Eems-estuarium, met inbegrip van het eiland Borkum. De Geallieerden hielden dat tegen, omdat ze met de opkomende dreiging uit de richting van de Sovjet-Unie West-Duitsland niet verder wilden verzwakken.

Marine

Borkum werd in 1900 de eerste zeeverkeerscentrale met radiocommunicatie en twee jaar later werd het eiland een vesting. Er werden bunkers gebouwd en kanonnen geplaatst en er kwam een eigen spoorbaan die aansloot op het Borkumer lijntje. Van 1957 tot 1996 was Borkum een basis voor de Duitse Marinedevisie Noordzee, die verantwoordelijk was voor de toelevering van alle commando's, faciliteiten en drijvende eenheden in het gebied. Om de taak uit te voeren was er beschikking over marineschepen, een kazerne, een werf voor reparatie en sanitaire units. In 1986 kwam de eenheid onder commando van Emden en op 30 juni 1996 werden de havenfaciliteiten gesloten voor de marine en overgedragen voor civiel gebruik. De SAR-tak voor hulp en redding op zee is blijven bestaan.

Zeeklimaat

Borkum heeft een zeeklimaat met een overheersende zuidwestenwind als gevolg van lage druk op IJsland en Groenland. In het voorjaar en de vroege zomer bemoeilijkt het koele Noordzeewater de vorming van wolken. Derhalve zie je in deze periode de meeste zonneschijn. In de herfst, bij relatief warm zeewater, wordt wolkenvorming juist versterkt. Borkum heeft typisch waddenweer.

Werelderfgoed Waddenzee

Borkum ligt in het Nationalpark Niedersächsisches Wattenmeer, het nationaal park voor de kust van Niedersachsen, dat zich uitstrekt van de Dollard tot en met de Eemsmonding. Sinds 2009 is het onderdeel van het Werelderfgoed Waddenzee.

Beschermd natuurgebied

Een groot deel van het eiland is beschermd natuurgebied, vooral het oostelijke deel. Je mag er wandelen, maar niet buiten de aangewezen paden komen.

Riffgat

In de Noordzee, boven Borkum, ligt het offshore windpark Riffgat met 30 windturbines en een platform, op ongeveer 15 kilometer ten noordwesten van het eiland. Het is vanaf Borkum te zien.

Vliegerfestival en Klaasohm

Er is veel te doen op Borkum, de culturele agenda staat bol. Er staan restaurants met uitzicht op de zonsondergang boven de Noordzee, er zijn wellness-faciliteiten, zwembaden, musea en voor de kinderen is er het Spielinsel, een kinderdagverblijf.
Het eiland kent diverse festivals en traditionele gebruiken.

• Met Pasen is het traditionele Osterfür of Paaskefür, het Paasvuur;
• Jazzfestival in mei;
• met Pinksteren wordt het Pinkster-Fest gevierd;
• In augustus is het jaarlijkse Vliegerfestival;
• Borkumer meilenlauf, een hardloopwedstrijd in september;
• in december is het Klaasohm, een gebruik dat teruggaat tot de walvisvaarders;
• Borkumer Bluesnight op een van de laatste dagen van het jaar.

Lees verder

• Vogeleiland Memmert – Onbewoond Waddeneiland
• Waddeneiland Juist – Tovereiland Töwerland
• Norderney - Oost-Fries Waddeneiland tussen Juist en Baltrum
• Spiekeroog – Oost-Fries Waddeneiland
• Neuwerk – Duits waddeneiland voor de kust van Cuxhaven