Friese natuur: van boezems, wouden en bonkige klei

Toen de eerste mensen zich in Friesland vestigden, stonden het westen en noorden regelmatig onder water. Met terpen en dijken kreeg men de zee er in de loop der eeuwen onder. In het zuiden en oosten was de situatie net anders: daar ontstonden tijdens de vervening juist grote waterplassen, die nu al dan niet zijn ingepolderd. Het Friese vasteland kent globaal drie landschapstypen: de vruchtbare kleigronden in het noorden en westen, het groene en waterrijke midden en de zand- en heidegronden van het zuidoosten. De grenzen zijn uiteraard niet recht te trekken. Zo eindigt de heidegrond pas in het noordelijk gelegen Kollum, bevinden zich veenplassen in het groene merengebied en kent de zuidwesthoek een uitgestrekt bosgebied.

Middelzee en terpen

Het gebied dat grenst aan de huidige Waddenzee werd zo’n drieduizend jaar geleden doorsneden door de geulen, kreken en slenken van de Middelzee en de Lauwerszee. De vloed voerde grond aan die tijdens eb aanslibde. Langzaam trok de zee zich terug. Toen het permanente land hoog genoeg was om niet meer dagelijks onder te lopen, vestigden zich mensen in het gebied. Ze bouwden verhogingen, terpen, om zichzelf tijdens stormen tegen het opkomend water te beschermen. Later legden ze dijken om hun land heen en verbonden deze met elkaar. Een voorbeeld hiervan is de Slachtedyk in het merengebied. Zo werd steeds meer land op de zee gewonnen en kreeg Friesland zijn huidige vorm. Een van de bekendste inpolderingen is die van Het Bildt. Het noordelijk kustgebied is met zijn klei een vruchtbaar gebied, waar onder meer aardappels geteeld worden (de Bildtstar!).

Turfwinning

Het zuidoosten van Friesland, de Friese wouden, kent een heel andere natuurhistorie. Na de laatste ijstijd, zo’n tienduizend jaar geleden, kenmerkte de bodem zich door zand en lage begroeiing. Door het smelten van het ijs steeg het grondwater en vormde zich veen. Sinds de 16e eeuw werd dit veen ontgonnen, gedroogd, in plakken gestoken en gebruikt als brandstof. De hierdoor ontstane moerassige plassen zijn later deels ingepolderd. Op de zandgronden die droog bleven, ontstond heide en werd bos aangeplant.

Friese meren

Het gebied tussen de klei en het zand wordt wel het Lage Midden genoemd. Ook hier was de bodem van oorsprong zanderig en ontstond veen. Dit werd echter door overstromingen vanuit zee deels weggeslagen en bood permanent ruimte aan het water. Zo ontstonden de Friese meren, die vanwege hun zanderige bodem nooit zijn ingepolderd. In de polders ontstond het weidelandschap dat zo kenmerkend is voor deze hoek van Friesland. Uitzondering is Gaasterland in de zuidwesthoek. Dit relatief hooggelegen gebied werd duizenden jaren terug opgestuwd door smeltend ijs, bleef droog en werd beplant met bomen.

Waterbeheer

Friesland heeft het water in de loop der eeuwen goed onder bedwang gekregen. Een stelsel van met elkaar in verbinding staand water en laaggelegen land, gemalen, sluizen, pompen, stuwen en molens vormt de Friese boezem. Overtollig regenwater wordt opgeslagen of weggesluisd en tijdens periodes van droogte wordt IJsselmeerwater binnengelaten.

Stinzenplanten

Sneeuwklokje, bostulp, boerenkrokus, daslook, aronskelk en voorjaarshelmbloem. Ze bloeien in het voorjaar uitbundig en zijn doorgaans te vinden op terreinen van buitenplaatsen in heel Nederland. Ze vallen onder de noemer ‘stinzenplanten’ omdat er voor het eerst onderzoek naar werd gedaan op het terrein van de Schierstins in Veenwouden. De planten hebben met elkaar gemeen dat ze zijn aangeplant en vervolgens verwilderd geraakt. Ze groeien op een bodem die door menselijke activiteit als vergraven, bemesten en het aanvoeren van nieuwe aarde afwijkt van de bodem in de directe omgeving. U vindt stinzenplanten in bijna alle tuinen van Friese staten en stinzen.

Natuur en educatie

Op diverse plaatsen komt u in musea en bezoekerscentra meer te weten over de natuurhistorie van Friesland:

• Natuurmuseum Fryslân in Leeuwarden (www.natuurmuseumfryslan.nl)
• Terp van Hegebeintum (www.hegebeintum.info)
• Oudemirdumer Klif (website)
• Princenhof/Alde Feanen (website)
• Vervening & turfwinning (website museum)
• Drents-Friese Wold (www.staatsbosbeheer.nl)