Hendrik de Cock - Fietsknooppuntenroute
In 1834 vond in het Noord-Groninger dorp Ulrum onder leiding van dominee Hendrik de Cock de Afscheiding plaats. Zo ontstond de eerste van al de kerken, wereldwijd, die zich later “gereformeerd” noemden. Over die Afscheiding en dominee De Cock is in de loop der jaren veel gepubliceerd. Boeken en artikelen natuurlijk, maar in 2004 ook een Hendrik de Cock-routeboekje. De betreffende fietsroute is verbonden met het Fietsknooppunten-netwerk van Groningen. Lengte: 26 km.
Inhoud
Ook in de provincie Groningen is een netwerk van fietsknooppunten. U kunt in principe overal in de provincie starten en zorgen dat u in Ulrum uitkomt, want daar begint - vanzelfsprekend - onderstaande beschrijving. Gaat u daar naar het beginpunt: het fietsknooppuntenbord op de T-splitsing Leensterweg – Singel (dat is in Ulrum de afslag richting Niekerk): knooppunt (
knp)
15 . Het is aan te bevelen dat u zich eerst wat meer informeert over
de Afscheiding.
Ulrum
Vanaf het bord op de genoemde T-splitsing gaan we eerst naar het eigenlijke Hendrik de Cock-startpunt: de historische Nederlandse hervormde kerk, op de westelijke wierde. U fietst dan in westelijke richting (richting
13), het dorp in. Laat de vml. gereformeerde kerk (nu PKN - zie hieronder) op de kruising met de Schapenweg rechts liggen – daar komen we later nog weer langs. Even verder linksaf, de Markststraat in, daarna eerstvolgende straat (Kerkstraat) rechtsaf. U komt dan vanzelf bij de historische dorpskerk.
Historische Catharinakerk (vml. hervormde kerk)
Sinds het gebouw van de
Historische Catharinakerk in 2013 eigendom werd van de Stichting Groninger Oude kerken, is de kerk
voorlopig minder vaak opengesteld. Op afspraak is er altijd een bezichtiging mogelijk. En dat is de moeite waard. De kerk is in het verleden fraai gerestaureerd. Let vooral op de preekstoel, de herenbank (t.o. de preekstoel) en het historische Lohmanorgel. In het koorgedeelte ligt (vaak) een kopie van de Acte van Afscheiding. Aan de muur hangt een afbeelding met vier predikanten die, naast De Cock, gelden als ‘vaders van de Afscheiding’.
Pastorie (vml.) hervormde kerk
Het grote witte huis naast de kerk is de pastorie. Het is een oud pand, net als de kerk een rijksmonument. Ook in de tijd van ds. De Cock stond het er al; de familie De Cock woonde er van 1829-1834.
Goede Herderkerk (vml. gereformeerde kerk ‘synodaal’)
We gaan weer terug richting de vml. gereformeerde kerk op de hoek van de Schapenweg. Het is tegenwoordig een PKN-kerk (PKN = Protestantse Kerk in Nederland, landelijk ontstaan in 2004 uit een fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden.) Anders dan de meeste (vml.) gereformeerde kerken staat deze uit 1901 – een schepping van architect L. Reitsma (1863-1941) - op de monumentenlijst. Op de andere hoek (Noorderstraat-Schapenweg) is nu Kapsalon Reukema. Daar stond in 1834 de kuiperij annex herberg van wed. Koster-Hulshoff. Het was de plaats van samenkomst van afgescheidenen, waar op 14 oktober 1834 de Acte van Afscheiding werd getekend. Aan de overkant dus de vml. gereformeerde kerk ‘synodaal’, de grootste van de
drie kerken in Ulrum.
PKN
De vml gereformeerde kerk 'synodaal' fuseerde in 2015 met de hervormde gemeente. Toen waren er in het dorp dus nog twee gereformeerde kerken en daarbij een gemeente van de PKN met twee gebouwen: de vml. gereformeerde op de hoek van de Schapenweg (de 'Goede Herderkerk') en de voormalige. hervormde: de aloude dorpskerk in het centrum, die de naam 'Catharinakerk' kreeg.
Het bleef dus niet bij de ene afscheiding in 1834. De Christelijke Afgescheidenen - later mochten ze zich officieel “Gereformeerden” noemen - konden ook de eenheid niet bewaren. Eind 19e eeuw kwam er een splitsing : “Gereformeerden” en “Christelijke Gereformeerden”. In 1945, met de
“Vrijmaking”, was er weer een splitsing, bij de Gereformeerden wel te verstaan, waardoor er ‘synodale ’ en ‘vrijgemaakte’ Gereformeerde kerken kwamen. We gaan eerst naar de kerk van de Gereformeerden ‘vrijgemaakt’. Daarvoor fietsen we eerst verder terug, naar
knp 15 Daar gaan we richting Niekerk/Houwerzijl (richting
91), de Singel op. Na plm. 75 meter. is rechtsaf de Asingastraat . De kerk aan de rechterkant in die straat is de gereformeerde kerk ‘vrijgemaakt’.
Als we onze weg richting 91 willen vervolgen, gaan we eerst terug naar de Singel en gaan verder richting Niekerk. Na plm. 300 mtr. vindt u aan de rechterkant de christelijke gereformeerde kerk.
Zuurdijk, Houwerzijl e.o.
Richting Zuurdijk
We vervolgen onze weg. Een eind buiten de bebouwde kom slaan we, bij het electriciteitshuisje, linksaf “Vlakkeriet” op, richting
91. Aan deze weg ligt de boerderij ‘Zuidhof’ (nr. 3). Het is een van de boerderijen waar de afgescheidenen uit Ulrum (en omgeving) hun samenkomsten hielden onder leiding van ds. De Cock. Daar woonde toen de bekende Klaas Pieters Kuipinga, de man die eens tegen De Cock zei: “Als ik ook maar één zucht tot mijn zaligheid moest bijbrengen, was het voor eeuwig verloren.” Daarmee doelde hij op het onvermogen van de mens om zelf Gods genade te verwerven; Kuipenga was getrouwd met Jantje T. Zuidhof.
Houwerzijl
We gaan verder over “Vlakkeriet”. Na een eindje slaan we rechtsaf een pad op (richting
91). We komen langs Wierdekerkhof
“Olle Weem" Over het bruggetje leidt het fietspad verder naar Houwerzijl en komt uit bij
knp. 91. De route(richting
92) gaat niet door de dorpskern van Houwerzijl. Wel bevelen we aan het dorpje even door te rijden. Bovendien is de “Theefabriek” daar een geschikte plek voor een stop. Ooit was Houwerzij een gemeenschap waar de ‘gereformeerde zuil’ volop actief was,
met onder meer twee gereformeerde kerken, een gereformeerde school enzovoort. Nu is er eigenlijk niets meer van over. De drie (eigenlijk vier) gebouwen waar ooit - in de tweede helft van de 20e eeuw - gereformeerde kerken gevestigd waren zijn er nog wel. Eén ervan, de dorpskerk aan de Hoofdweg, is nu museum/theeschenkerij “De Theefabriek”.
Dorp Zuurdijk
We gaan we weer terug naar
knp 91 en vervolgen onze route (richting
92) of we rijden vanaf ‘het theemuseum’, via de Hoofdweg, in oostelijke richting. Dan komen we, via
knp 92 en
knp 93, uiteindelijk ook waar we heen willen: Zuurdijk. Buiten Houwerzijl gekomen rijden we eerst langs de oude zeedijk (rechts) en even verder langs “Ewer” (de wierde links met een vijftal authentieke arbeiderswoningen uit de tweede helft van de 19e eeuw). Nog een paar bochten en we we komen in het dorp Zuurdijk. Daar werd in de thans gerestaureerde hervormde kerk (links) in 1835 een kerkdienst, die geleid werd door een ‘lichte dominee’, verstoord door een aantal arbeiders uit Houwerzijl, volgelingen van De Cock. Naast/tegenover de kerk staat de voormalige lagere school, waar eens de streekhistoricus meester J.S. van Weerden (1888 – 1971) hoofd was; hij schreef een goed gedocumenteerd boek over de Afscheiding in Ulrum (
Spanningen en Konflikten, Groningen 1967).
Freerk Jans Hekma
We vervolgen de Hoofdweg door Zuurdijk. Een eind buiten het dorp, na “1e Nij hoezen”, is rechtsaf, bij een electriciteitshuisje, een lange oprit (‘ree’) richting het Reitdiep die naar twee boerderijen leidt: links
Castor (Hoofdweg nr. 18) en rechts
Pollux (nr. 20). Het is ons dit keer te doen om de boerderij links (nr. 18). Daar had rond 1835 Freerk Jans Hekma zijn bedrijf. Hekma was een voorman van de afgescheidenen in Zuurdijk en Leens. Op deze boerderij kwamen afgescheidenen geregeld samen en in het karnhuis werd op 15 december 1835 de afgescheiden gemeente geïnstitueerd. Naderhand bouwde die gemeente een eigen kerk in het dorp Leens. De boerderij uit de tijd van Hekma staat er niet meer; het huidige
Castor is een modern melkveebedrijf met een nieuwe bungalow als woning voor de boer en zijn gezin. Terzijde: de boerderij rechts (
Pollux) is wel in een oude, monumentale stijl bewaard gebleven.
Leens
Richting Leens
Terug bij de Hoofdweg, bij het electriciteitshuisje, vervolgen we de weg richting
94 (rechts af). Even verderop gaan we bij een (klein) huis linksaf het fietspad op (Wehesterzandpad) naar Leens (richting
94 aanhouden). Bij
knp 94 gaan we ’t fietspad op richting Leens (dat is richting
16). Nadat we over een brug gekomen zijn, arriveren we bij ‘‘t Stort’, een rij voormalige arbeiders- en armenwoningen, die fraai verbouwd zijn en tegenwoordig veelal als recreatiewoning dienst doen. We gaan daar niet rechtstreeks naar Leens, maar rechtsaf, het Scheeftilsterpad op. Aan het eind van het pad linksaf naar Leens ( richting
16). Hoewel…, we zijn hier bij het landgoed Verhildersum; zowel de borg als de museumboerderij is een bezoek meer dan waard… Hoe dan ook, uiteindelijk vervolgen we de doorgaande weg naar Leens
Dorp Leens
In Leens is de fusie van hervormd en gereformeerd ‘synodaal’ gerealiseerd. Dus hier zijn nu twee PKN-kerken (net als in Ulrum). We passeren eerst, als we via de doorgaande weg (“Valge”) de bebouwde kom in rijden, aan de rechterkant de voormalige gereformeerde kerk (‘synodaal’); nu de PKN-“Andreaskerk”. Na de pastorie van de Andreaskerk en bakkerij Peters zijn we al bij de volgende kerk, aan dezelfde kant van de weg: de veel nieuwere gereformeerde kerk (‘vrijgemaakt’). De andere PKN-kerk in het dorp is de Petruskerk (Zr. Westerhofstraat 8). Dat is de historische (voormalige hervormde) dorpskerk, ofwel de Petruskerk, gelegen op de wierde aan de linkerkant van de doorgaande weg. Zoals gezegd, de oude dorpskerk is een historische kerk, een monument. Een bezienswaardig monument, onder meer vanwege het opvallend grote (en beroemde) Hinszorgel. Als we de route vervolgen gaan we verder op de doorgaande weg, dat is de weg die naar Ulrum leidt. Bij de kruising staat het bord
knp 16. Daar gaan we richting
24 (dat is de richting naar Ulrum). Ongeveer halverwege, tussen Leens en Ulrum, bij de monumentale boerderij ‘Westerhouw’, gaan we bij
knp 24 rechtsaf naar Hornhuizen (richting
19).
Hornhuizen
Na ongeveer 3 km komen we in het dorp Hornhuizen. Op de kruising, bij de historische kerk, gaan we linksaf, richting Lauwersoog. We rijden nu op de Ommelanderweg. In de schuur van boerderij ‘Zuidemaheerd’, Ommelanderweg 18, preekte De Cock op 16 november 1834. (Nr. 18 is een oude boerderij met een opvallend uitbouw aan de achtergevel). Toen was Jan Luitjes Dijkhuis de eigenaar van de boerderij. De bijeenkomst op 16 november bleef niet zonder consequenties voor Dijkhuis: hij kreeg hiervoor een boete van f. 100,00 (excl. de kosten) – voor velen in die tijd meer dan een jaarloon… Een eindje verder op, bij
knp 12, moeten we kiezen: rechtsaf, het dijkgat door, waarmee we de knooppuntennroute volgen, of linksaf. Wij gaan linksaf. Rechtsaf leidt de weg via een stukje Westpolder richting Lauwersoog. Hoewel de route richting Lauwersoog zeer fraai is – en u moet dat ook vast een keer doen – moet u voor de Hendrik de Cockroute toch links aanhouden en de Ommelanderweg vervolgen. (Niet zo vreemd omdat in de tijd van De Cock die Ommelanderweg er ook al was en de polders (rechtsaf) na 1834 ontstaan zijn…).
Familie De Cock
Als we de Ommelanderweg vervolgen komen we langs enige
fraaie boerenhofsteden waaronder de achterkant van boerderij “Bromo”. Op de gevelsteen lezen we onder andere dat de eerste boerderij, gebouwd in 1817, afbrandde in oktober 1846. Nog niet zo heel lang geleden is het voormalige akkerbouwbedrijf gekocht door een veehouder. Aan de overkant heeft die een compleet nieuwe veeschuur gebouwd. Vervolgens komt de grote, monumentale boerderij ‘Onrust’ (Ommelanderweg 9) in zicht. Deze boerderij kwam in 1849 in bezit van Klaas Jans de Cock, hij had zich De Cock genoemd naar zijn stiefvader Eise de Cock. Eise, gestorven in 1804, had gewoond op de boerderijen ‘Midhuizen’ (Noorderweg 3; dat is de grote Oldamsterboerderij rechts van ‘Onrust’) en op ‘Oud Warkemaheerd’ (Menneweersterweg 6; nog westelijker, omgeven door dicht geboomte). Hendrik de Cock was familie van hem. Ook door andere familiebanden was H. de Cock verwant met vooraanstaande boeren in de provincie. Voorzover wij weten onderhield Hendrik – ‘kampioen van de mindere man’ – geen contacten met zijn voorname (hervormde) familieleden in Ulrum en omgeving. Veel aanhang had De Cock niet onder de grote boeren rond Ulrum.
Samenkomsten onder Hornhuizen
Onder Hornhuizen werden ook samenkomsten van afgescheidenen gehouden op de boerderij ‘Vosham’, waar Klaas Arents Vos toen boer was. Deze boerderij, die in de jaren na 1960 werd afgebroken, stond aan de noordkant van de Zwintocht, oostelijk van ‘Onrust’. Vervolgen we de weg en steken we de N361 over, dan komen we weer bij het startpunt: Ulrum.
Lees verder