Op Kerkenpad: Zoutkamp, Niekerk, Leens en Ulrum

De kerken (en bijbehorende orgels) in het noordelijk kustgebied zijn een bezoek meer dan waard en lenen zich dus uitstekend voor het fietsen van een mooie route. Bij voorbeeld in De Marne (Noordwest-Groningen) van Zoutkamp via Niekerk, Houwerzijl, Leens en Ulrum weer terug naar Zoutkamp. Dat is niet veel kilometer, ongeveer 15 km - het is daarom mogelijk en ook zeker aan te bevelen om alles goed te bekijken. Deze kerkenpadroute begint dus in Zoutkamp. Aanbevolen punt om te starten: bij het Visserijmuseum aan de Reitdiepskade. De fietsers die niet precies weten waar de betreffende dorpen liggen, kunnen er een toeristische kaart kopen.

Zoutkamp (N.H.-kerk)

Eigenlijk behoort de hervormde kerk in Zoutkamp niet thuis in het rijtje historische monumentale kerken. Ze is niet zo oud als de meeste van haar zusters in De Marne en ze staat ook niet op de monumentenlijst. Zodoende is de kerk zelden van de partij als er weer eens een kerkenroute verschijnt of een bezoek wordt gebracht aan oude kerken in het noorden van onze provincie. Dat neemt niet weg dat het toch een interessante kerk is en ook bezienswaardig. Zeker is dat het geval na de restauratie in 2010. ‘Niet zo oud’ wil niet zeggen 'jong': ze is gebouwd in 1836. Voor die tijd gingen de Zoutkampers in Vierhuizen naar de kerk. Het feit dat er in 1834 een Afgescheiden gemeente in Ulrum ontstond (onder leiding van ds. De Cock) en ook in Zoutkamp nogal wat inwoners tot de aanhang van De Cock gerekend konden worden, zal het hervormd kerkgenootschap wel mede gestimuleerd hebben om tot stichting van een eigen kerk in het vissersdorp over te gaan.

De kerk is gebouwd op het oostelijk bastion van de voormalige vesting Zoutkamp. Het dorp was in de 19e eeuw geen vesting meer; het werd toen al volop gekenmerkt door de visserij. Dat de windvaan op de toren de vorm van een vis heeft, zal niemand verbazen. In 1928 verving een echt kerkorgel het harmonium waarmee tot dan de gemeentezang begeleid was. In 1978 werd het vervangen door een 150 jaar oud exemplaar uit Veendam, waar omheen een nieuwe kast gebouwd werd (de kosten van dit project werden door de Zoutkamper bevolking onder meer door middel van het pellen van garnalen bij elkaar gebracht).

De kerk van Niekerk

Al van verre ziet men het witte kerkje van Niekerk, hoog op een wierde. Ook geen indrukwekkend bouwwerk, maar wel een met een interessante geschiedenis die al rond 1300 begint en die haar sporen in en aan het gebouw heeft nagelaten.
Nadat in Groningen in 1594 de kerk der Reformatie officieel de heersende was geworden, werd de kerk van Niekerk gecombineerd met die van Ulrum en van Vliedorp (over kerk en kerkhof van Vliedorp later meer). In 1651 ging Ulrum alleen verder en bleef Niekerk-Vliedorp als combinatie voortbestaan, met een eigen predikant: Wesselus Rhodius. Beurtelings werden de diensten in beide gebouwen gehouden. Rond 1700 werd de kerk van Vliedorp wegens bouwvalligheid afgebroken en ging men vanuit Vliedorp / Houwerzijl in Niekerk ter kerke.

Opvallend is de gevelsteen die geplaatst werd ter gelegenheid van een herbouw in 1628/’29. We lezen dat dese kerk 1628 ter tijdt van ’t bemachtigen des Spanschen Silvervloot nedergeworpen, in 1629 weer werd herbouwd, dankzij collator Evert Lewe tot Asinga etc. Deze was heer van onder meer Ulrum en Niekerk en een van de aandeelhouders/bewindvoerders van de West-Indische Compagnie (de compagnie in wiens dienst Piet Heyn de Zilvervloot veroverde). Hij beurde veel geld na de verovering en hij besteedde dat blijkbaar mede aan de herbouw/verbouw van de kerk te Niekerk.
Het orgel werd 1883 gemaakt door de bekende firma P. van Oeckelen

Een intermezzo:Vliedorp/Houwerzijl

De kerk van Vliedorp werd dus rond 1700 afgebroken. Het dorp Houwerzijl heeft en had geen monumentale, historische kerk. Wel een aantal panden die ooit als gereformeerde kerk dienst deden (daarvan is de huidige Theefabriek het duidelijkst als voormalige kerk zichtbaar). Dus eigenlijk kan een kerkenpad gevoeglijk aan Vliedorp / Houwerzijl voorbij gaan. Toch doen we dat niet zonder meer; daarvoor is het kerkhistorische verleden (of in ieder geval de resten ervan) te interessant. Bovendien komen we er toch langs als we de route vervolgen via het oude kerkpad van Niekerk naar Houwerzijl en van daar via Vlakkeriet naar Leens.

De kerk van Vliedorp stond ooit op de nog bestaande wierde, waar ook het kerkhof was. De grootste bevolkingsconcentratie van het kerspel had zich in de loop der tijd echter bij de wat zuidelijker gelegen sluis, de Houwerzijl, gevestigd. Ook nadat de kerk van Vliedorp was afgebroken, bleef de pastorie-boerderij, waar de dominee altijd had gewoond, er nog lange tijd staan. Aangezien zo’n pastorie-boerderij een weem werd genoemd, kreeg de plek de naam 'Ol Weem'. (De dominee had in oude tijden ook vaak een boerderij, om zo z’n traktement aan te vullen.)

De begraafplaats van Vliedorp bleef tot 1868 in gebruik. Heden ten dage vindt men er een verlaten wierde, waar alleen nog de oude grafzerken herinneren aan het voormalige Vliedorp.

Leens: kerken en voormalige synagoge

De bekendste kerk in De Marne is waarschijnlijk de historische Ned. hervormde kerk in Leens, de Petruskerk. Dat komt ongetwijfeld in de eerste plaats door het ongewoon grote, majestueuze Hinszorgel. Elk jaar concerteren er in de zomer, elke week, organisten van naam en faam.

De kerk werd in haar oorspronkelijke vorm waarschijnlijk gebouwd in het begin van de 12e eeuw. Later werd zij vergroot tot een kruiskerk. De eerste toren was een zadeldaktoren (een toren zoals nu nog in onder meer Baflo te bewonderen is). In 1863 werd er een nieuwe, de huidige, toren gebouwd. In de jaren 1948-1952 is de kerk gerestaureerd. In de kerk valt het mooie koorhek op met daarachter een koororgel. Het kleine orgel werd in 1983 in gebruik genomen ter gelegenheid van het 250-jarig bestaan van het grote orgel, het al genoemde Hinszorgel.

Orgelbouwer A.A. Hinsz begon in 1733 met de bouw, in opdracht van Anna Habina Lewe, douairière Tjarda van Starkenborgh, die op Verhildersum woonde. In 1734 werd het opgeleverd. In latere jaren voerden onder meer befaamde orgelbouwers als F.C. Schnitger (in 1794), N.A. Lohman, P. van Oeckelen en tenslotte in 1985 de firma M. De Ruiter, reparaties en renovaties uit.

Tegenover de Peteruskerk, aan de overkant van de Zr. Westerhofstraat, staat de voormalige pastorie van de kerk - nu een monument. Het is gebouwd in 1772, maar van oorsprong is het veel ouder. Het was een weem.

Synagoge
In Leens was vroeger een kleine joodse gemeenschap. Aan de Julianalaan, ten zuid-westen van de Petruskerk, stond de synagoge (thans een woonhuis, nr. 15). Vanaf de tweede helft 18e eeuw hadden zich joden gevestigd in Leens (zo ook een paar families in Ulrum). In 1885 bouwden zij er een eigen synagoge. Hun aantal verminderde echter sinds plm. 1910 en zo woonden in Leens bij het begin van de Tweede Wereldoorlog nog maar elf joden. In 1942 werden ze omgebracht in Auschwitz.

Op het kerkhof aan de Achtervalge is nog een joodse begraafplaats. Leden van de historische vereniging De Marne hebben de stenen in 1999 schoongemaakt en de opschriften geschilderd.

De kerken in Ulrum

Ulrum is bekend vanwege de kerkelijke afscheiding van 1834 o.l.v. ds. H. de Cock. Als gevolg daarvan ontstonden, in heel Nederland en later ook ver daarbuiten, de gereformeerde kerken. Zo is Ulrum door die Afscheiding (van orthodox-hervormden) de bakermat geworden van de gereformeerde kerken. ‘Gereformeerde kerken’ in al hun verscheidenheid. Want de Afgescheidenen kregen op hun beurt ook te maken met onderlinge onenigheid en splitsingen.

In 1892 ging het grootste deel van de Chr. Geref. Kerken (zoals de Afgescheidenen toen officieel heetten) samen met de kerken van de Doleantie (een nieuwe afscheidingsbeweging in de Ned. Hervormde Kerk o.l.v. Abraham Kuyper); zo ontstonden de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN); een deel van de chr. gereformeerden bleef buiten de samenwerking: de huidige Chr. Gereformeerde Kerken.

Vrijmaking

Vervolgens deden zich in de 20e eeuw, landelijk, nog enige splitsingen (en een enkele hereniging) voor binnen de kerkgenootschappen. De bekendste is de scheuring van de GKN in 1944, waardoor de Geref. Kerken ‘Synodaal’ en de Geref. Kerken ‘Vrijgemaakt’ ontstonden.

In Ulrum zijn de grote lijnen in die ontwikkelingen binnen de protestantse kerken sinds 1834, goed te duiden aan de hand van de vier kerken die daar staan: de chr. geref. kerk aan de Singel (gebouwd in 1923), de gereformeerde kerk (Vrijgemaakt) aan de Asingastraat (deze dateert uit1946 en was toen de eerste nieuw-gebouwde Vrijgemaakte kerk in Nederland), de geref. kerk (Synodaal) op de hoek van de Schaapweg en de Leensterweg (gebouwd in 1901 en ondertussen ook op de monumentenlijst gezet) en natuurlijk de historische voormalig hervormde Kerk, de Catharinakerk, bovenop de westelijke wierde van Ulrum. (De vrijgemaakte gemeente in deze plaats is in 2018 opgeheven.)

Historische voormalig hervormde kerk, de Catharinakerk

De Catharinakerk is meer dan vijf eeuwen ouder dan de oudste van de andere kerken in Ulrum en een bezienswaardige, interessante kerk, niet alleen vanwege de geschiedenis, ook vanwege het gebouw op zich. Let eens op de grafstenen onder de preekstoel. In een van de twee ligt – sinds 20 oktober 1589, zo wordt uit het opschrift duidelijk - Hindrik van Os begraven, luitenant van de hopman Tjaert van Herema. Hij sneuvelde bij de verovering van Zoutkamp op 20 oktober 1589. Van Herema was bevelhebber van het garnizoen, dat, in Spaanse dienst, de schans te Zoutkamp moest verdedigen tegen de Staatse troepen onder bevel van de Friese stadhouder Willem Lodewijk van Nassau, de neef van Prins Maurits van Oranje. En terwijl de hopman in oktober 1589 feestvierde op de Tammingaborg bij Hornhuizen, sneuvelde zijn luitenant in de strijd tegen de Friese stadhouder. Zoutkamp kwam voor goed in handen ‘van de Prins’ en Van Os werd begraven in de kerk van Ulrum.

Vanaf Ulrum is het ongeveer een kwartier fietsen naar Zoutkamp. Vooral binnendoor via het Wester-Aikemapad is dat een waar genoegen voor de liefhebbers van een weids landschap.

Lees verder

© 2009 - 2024 Petervandenburg, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Hendrik de Cock - FietsknooppuntenrouteIn 1834 vond in het Noord-Groninger dorp Ulrum onder leiding van dominee Hendrik de Cock de Afscheiding plaats. Zo ontst…
Oorlog en defensie in NW-Groningen en NO-FrieslandSinds 1945 is het officieel vrede in Nederland, inclusief het noordelijk kustgebied van Groningen en Friesland (Lauwersl…
Groningen - Friesland: route Anjum - Ulrum - BafloHet noorden van Friesland en Groningen is bezaaid met wierden/terpen. Ooit, voor de periode van de bedijking, werden dez…
Oorlog, oproer en geweld in NW-Groningen en NO-FrieslandHet onderwerp ‘oorlog, oproer en geweld' begint wat de regio Noordoost-Friesland - Noordwest-Groningen betreft natuurlij…

Langs boerderijen in De Marne: van Pieterburen naar ZoutkampGemeente De Marne ligt in Noorwest-Groningen, aan de Waddenkust, op het "Hogeland". Het is een regio met een eeuwenoude…
Maastricht: wandelen langs cultuur en historieMaastricht: wandelen langs cultuur en historieMaastricht heeft vele gezichten. Leer ze al wandelend kennen. Mogelijkheden te over! Zoals een wandeling langs restanten…
Bronnen en referenties
  • www.petervandenburg.nl
Petervandenburg (184 artikelen)
Laatste update: 19-10-2019
Rubriek: Reizen en Recreatie
Subrubriek: Binnenland
Bronnen en referenties: 1
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.