Oud-Valkenburg, een kerkdorp in Valkenburg aan de Geul

Het Zuid-Limburgse massatoeristische dorp Valkenburg is zowel binnen als buiten Nederland enorm bekend. Wie kent er bijvoorbeeld niet de kasteelruïnes, de steenkoolmijnen en fluweelgrotten in Valkenburg? Minder bekend is het kerkdorpje Oud-Valkenburg dat eveneens tot de gemeente Valkenburg aan de Geul behoort en daar waarschijnlijk zelfs de oorsprong van is. Oud-Valkenburg – Oud-Valkeberg in het Limburgs – is een kerkdorp in Zuid-Limburg dat tussen Valkenburg aan de Geul en Schin op Geul ligt. Het behoort tot de gemeente Valkenburg aan de Geul, waar de dorpsstraat ook de naam Oud-Valkenburg draagt. Oud-Valkenburg is met zo’n 130 inwoners dan wel een klein dorpje; het heeft wel twee kastelen, een kerk en het ligt in een prachtige omgeving.

Geschiedenis van Oud-Valkenburg

Oud-Valkenburg is een kerkdorp dat waarschijnlijk aan de oorsprong van Valkenburg aan de Geul lag, omdat met de eerste schriftelijke vermelding van Valkenburg – de naam Falchenberch – op een oorkonde van 15 februari 1041 vermoedelijk het huidige Oud-Valkenburg werd bedoeld en niet het tegenwoordige en veel bekendere Valkenburg aan de Geul. Oud-Valkenburg behoort momenteel wel tot de gemeente Valkenburg aan de Geul, maar was tot 1940 een zelfstandige gemeente. De dorpskern van Oud-Valkenburg heeft een beschermd dorpsgezicht. De Johannes de Doper kerk is de rooms-katholieke kerk van Oud-Valkenburg die niet alleen vernoemd maar ook gewijd is aan Johannes de Doper. De kerk dateert gedeeltelijk uit de 11de eeuw en bevat onder andere een barok altaar uit de 18de eeuw. De kerk is opgesierd met veertien moderne kruiswegstaties die gemaakt zijn door het kunstenaarsechtpaar Vroemen-Jager.

Oud-Valkenburg ligt aan de provinciale weg N595 van Valkenburg naar Schin op Geul en aan de spoorlijn Aachen-Maastricht, waar het van 23 oktober 1853 tot 21 juni 1923 een eigen stopplaats – station Oud -Valkenburg – had. Ten noorden van Oud-Valkenburg stroomt de beek de Geul. Via het voetpad en de brug over de Geul is vanuit het dorp de beeldengroep Drie Beeldjes, het hellingbos Schaelsbergerbos en de Schaelsberg met daarop de Kluis, die feitelijk achter de Drie Beeldjes staat, bereikbaar. Aan de zuid- en zuidwestzijde van het dorp liggen het Biesbosch, het Sint-Jansbosch en het Gerendal.

In Oud-Valkenburg bevinden zich twee kastelen: kasteel Genhoes en kasteel Schaloen. Kasteel Genhoes was waarschijnlijk het stamkasteel van de heren van Valkenburg. De huidige gebouwen – een kasteel en een hoeve – dateren uit de 17de en 18de eeuw. Kasteel Schaloen werd gebouwd 1656 en werd in de 19de eeuw ingrijpend gerestaureerd door Pierre Cuypers. Bij dit kasteel ligt naast een hoeve ook een watermolen, de Schaloensmolen – Sjloens Meule in het Limburgs – en de Kasteeltuin Oud-Valkenburg met planten die typerend zijn voor de Zuid-Limburgse flora. De kastelen kunnen het begin zijn van een mooie wandel- of fietstocht.

Johannes de Doperkerk

De Johannes de Doperkerk in Oud-Valkenburg is één van de alleroudste kerken van Zuid-Limburg. Deze in Romaanse stijl gebouwde kerk die gewijd is aan Johannes de Doper, is tevens een rijksmonument. De Johannes de Doperkerk is een Rooms-katholieke kerk die behoort tot het bisdom Roermond. De kerk ligt in het Geuldal aan de N595, de doorgaande weg van Valkenburg naar Schin op Geul. Een kerkmuur scheidt de op een kerkheuvel gelegen kerk met kerkhof van de rijksweg. De pastorie staat naast de kerk.

De Johannes de Doperkerk ontstond in de 11de eeuw nadat men begon met de bouw van een zaalkerkje. Het schip van de huidige kerk dateert uit de begintijd, de zuidbeuk is later toegevoegd en de noordbeuk en de toren zijn in de 16de eeuw bijgebouwd. Tot slot bouwde Johann Joseph Gouven in 1757 een bakstenen koor met een ornament en pilasters van hardsteen. Het huidige kerkgebouw bestaat uit een driebeukig schip, een driezijdig gesloten koor en een ongelede toren. De toren is voorzien van een tentdak; de drie beuken en het koor bevinden zich gezamenlijk onder een met leien gedekt zadeldak. De kerk zelf is gebouwd met mergelstenen en een deel van de vensteromlijstingen is van hardsteen.

Kasteel Genhoes

Dit van oorsprong middeleeuwse kasteel is een rijksmonument en ligt ingebed in het mooie landschap van het Geuldal, iets ten noorden van de N595. Het is niet onwaarschijnlijk dat op de plaats van het huidige kasteel ooit de oorspronkelijke burcht van de ridders van Valkenburg heeft gestaan. Deze ridders zijn in 1115 begonnen met het bouwen van het kasteel Valkenburg op de Heunberg in het huidige Valkenburg. In dat geval zou kasteel Genhoes het stamkasteel van de heren van Valkenburg zijn geweest. ‘Genhoes’ betekent ‘het huis’, een benaming die ook bij veel andere adellijke huizen in Limburg is aangetroffen.

Er gaan verhalen dat de geschiedenis van kasteel Genhoes teruggaat naar de 11de of 12de eeuw, maar dit kan vooralsnog niet met zekerheid aangetoond worden. Toch is er een akte van keizer Hendrik III uit 1041 die melding maakt van de ‘villa Valchenberg’. Het eerste vaststaande jaar uit de geschiedenis van Oud-Valkenburg is echter 1831, toen Johan van Hulsberg en Johan van Aldenvalckenborgh genoemd werden als de eigenaren van de ‘hof’ Oud-Valkenburg, maar het is onduidelijk of dit toen al een kasteel betrof. Sinds 1955 is de Vereniging Natuurmonumenten de eigenaar en de huidige bewoners zijn het kunstenaarsechtpaar Van Dijk die het kasteel met veel liefde onderhouden. De historische tuinaanleg, waar vrijwel niets meer van over was, is inmiddels hersteld. In 2008 zijn er appartementen in de kasteelboerderij gebouwd, waarbij ook enig archeologisch onderzoek is gedaan. Bij dit onderzoek zijn sporen van oudere gebouwen gevonden en hierbij zijn ook brandsporen aangetoond. Kasteel Genhoes doet momenteel dienst als een privé woning met agrarisch bedrijf en het is daarom niet te bezichtigen maar slechts vanaf een afstand te zien.

Kasteel Schaloen

Het rechthoekige kasteel Schaloen - ook wel als kasteel Chaloen geschreven – is gebouwd met mergelsteen en ligt bij de rivier de Geul. De gracht rondom het woongedeelte wordt gevuld met water uit de Molenbeek dat in de 16de eeuw nog de echte loop van de Geul was maar er nu inmiddels een tak van is. Achter een poorthuis bereikt men een plein waaraan het kasteel en een voorburcht ligt. Op de Molenbeek draait een in de 17de eeuw uit mergelsteen gebouwde watermolen: de Schaloensmolen die tegenwoordig alleen nog dienst doet als demonstratiemodel. In de naastgelegen kasteeltuin bevindt zich een Limburgse Heemtuin.

De oudste gegevens van het bestaan van kasteel Schaloen dateren uit 1831 en op het einde van de 14de eeuw waren er twee eigenaren: ridder Jan van Hulsberg en Geraerdt Mulaerdt. Vele eigenaren later, en inclusief een ingrijpende restauratie door Pierre Cuypers, werd de gemeente Valkenburg-Houthem in 1967 eigenaar, maar deze verkocht het kasteel in 1977 aan de aannemer Woudenberg die met behulp van subsidies een gedeelte ervan restaureerde. In 1986 kocht de familie Bot het kasteel en ging in het bijgebouw wonen. De familie Bot was eveneens aannemer en begon in die rol ondermeer met de exploitatie van de voorburcht als hotel-appartementen. In de jaren die volgden werden alle gebouwen gerestaureerd. Het kasteel heeft momenteel niet meer de functie die het vroeger had, omdat de stallen en bijgebouwen nu in gebruik zijn als hotel. Het kasteel zelf is niet te bezichtigen, maar staat wel sinds 2013 te koop en is daarmee het duurste huis dat in Nederland te koop is.

Kasteeltuin Oud-Valkenburg

Vlakbij kasteel Schaloen ligt langs de Geul de kasteeltuin Oud-Valkenburg – voorheen bekend als Heempark Sjloens-Heim en is een oase van groen en een harmonie van geuren en kleuren. Ooit was deze tuin van kasteel Schaloen. Nu betreft het een uniek gebied in een monumentale omgeving. De kasteeltuin vormt een combinatie van heemtuin en kruidentuin die samen met de watermolen de drie elementen van kasteeltuin Oud-Valkenburg vormt: een kostbaar erfgoed waar geschiedenis en natuur hand in hand gaan. De 1,5 hectare grote tuin, die in 1970 werd aangelegd, is ontworpen door A. Lemmering en werd in 1976 opengesteld voor het publiek.

Kasteeltuin Oud-Valkenburg is van eind april t/m begin oktober dagelijks geopend voor bezoek tussen 10:30 en 16:30.

De watermolen van kasteel Schaloen

De Sljoens Meulse, zoals de watermolen van Kasteel Schaloen in het Limburgs genoemd wordt, is tussen 1661 en 1665 gebouwd, maar de jaartallen aan de voorgevel van dit oude gebouw wijzen op een ingrijpende restauratie tussen 1699 en 1709. Deze molen was ooit een dwang- of banmolen, wat wil zeggen dat landbouwers van de omliggende buurtschappen verplicht – gebannen dus – waren om op straffe van hoge geldboetes en inbeslagname van de veldvruchten in deze molens te laten malen.

De oude watermolen is vanuit de kasteeltuin Oud-Valkenburg via het karakteristieke sluisbruggetje bereikbaar. Het mechanisme van deze watermolen wordt momenteel door een turbine – een horizontaal waterrad dat zich onder het wateroppervlakte bevindt – aangedreven; tot rond 1920 werd de molen door een verticaal draaiend waterrad aangedreven. Het hart van de watermolen met de draaiende assen en de kamwielen bevindt zich gelijkvloers, waar zich ook de molenaarswoning – het ‘muldershoes’ in het Limburgs – bevindt. De steenzolder met de molenstenen en de kapzolder met geologische en biologische bezienswaardigheden zijn eveneens toegankelijk.

Actief bezig zijn in Oud-Valkenburg

Naast wandelen en fietsen worden er in Oud-Valkenburg ook tal van activiteiten aangeboden. Enkele voorbeelden zijn avontuurlijke grottochten, grotklautertochten en grotbiken: het volgen en ontdekken van sporen terug in de tijd tijdens een fietstocht op een grotbike door een onderaards doolhof. Ook zijn er diverse outdooractiviteiten mogelijk zoals survival, mountainbiken, step-, wandeloriëntatie- en scootertochten. En dan is er nog de “High Challenge”, een spectaculair hoogteparcours op zeven meter hoogte en “De Weg naar Zaligheid”, het ultieme teambuildingsprogramma.

De bijzondere (grot-)programma’s zijn verder geschikt voor alle gezelschappen van 1 tot 250 personen en worden het hele jaar aangeboden.