Het vierlandenpunt bij Vaals

Een vierlandenpunt bij Vaals? Nee, dat is geen fout! Tussen 1839 en 1919 was het tegenwoordige drielandenpunt bij Vaals zelfs een vierlandenpunt. Vier landen grensden hier in een punt aan elkaar. Het is goed om een klein stukje in de geschiedenis te duiken van Duitsland, België, Nederland en het vierde land, het vroegere Neutraal-Moresnet.

Dansen rond de grenspaal

Het drielandenpunt bij Vaals / Bron: Cumulus, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)

De meeste Nederlanders en Belgen hebben vast wel eens een bezoek gebracht aan het drielandenpunt bij Vaals, de plaats waar Duitsland, België en Nederland een gemeenschappelijk grenspunt hebben. Het is een bijzondere ervaring rond de grenspaal te lopen en te weten dat je voeten steeds het grondgebied van verschillende landen beroeren. Tegenwoordig, nu het verdrag van Schengen voor de aangesloten landen in Europa het vrije verkeer tussen die landen regelt, is het wisselen van land bij die grenspaal vooral een curiositeit. Enkele tientallen jaren terug, toen je bij het passeren van een grens nog vaak je paspoort moest laten zien, was het vrijelijk dansen rond de grenspaal bijna iets magisch.

Drie of vier landen?

We hebben het zojuist gehad over het tegenwoordige drielandenpunt. Toch staat er in de titel van dit artikel echt vierlandenpunt. Niet alleen België, Duitsland en Nederland, maar ook Neutraal-Moresnet grensde hier van 1839 tot 1919. Om uit te zoeken hoe dit zit en welk land dat eigenlijk is, zullen we een duik in de historie moeten maken.

Na de Franse tijd

Toen de Franse overheersing van de Nederlanden voorbij was en Napoleon verslagen was, werden de grenzen van Europese landen opnieuw bepaald. De Noordelijke Nederlanden, voorheen de Republiek der Vereenigde Nederlanden, en de Zuidelijke Nederlanden, die vóór Napoleon onder Oostenrijks bestuur hadden gestaan, werden samengevoegd. Het idee hierachter was, dat een groot en sterk land ten noorden van Frankrijk eventuele nieuwe Franse veroveringsdriften zou kunnen beteugelen.

Drielandenpunt bij Ottersum

Lang duurde het niet. Het pas gesmede nieuwe Koninkrijk der Nederlanden kreeg meteen te maken met de verschillen in cultuur, samenleving en 's rijks financiën. De zuidelijke Nederlanden voelden zich achtergesteld en in in 1830 brak de Belgische Revolutie uit. De zuidelijke provincies scheidden zich af en vormden het nieuwe Belgische Koninkrijk. Ook het grootste deel van het oude hertogdom Limburg sloot zich aanvankelijk bij dit nieuwe land aan. Ottersum lag in deze periode in België, en de grens tussen Pruisen (Duitsland), België en Nederland lag bij Ottersum, bij een langgerekt gebied tussen de grenspalen 589 en 593 op de Holleweg en de Neutraleweg. (Dit gebiedje werd gezamenlijk door Nederland en Duitsland bestuurd.)

Verdrag van Londen

In het Verdrag van Londen werd de breuk tussen Nederland en België definitief geregeld. Wat nu het Nederlandse Limburg is, kwam weer onder Nederlands bestuur. Het grenspunt bij Ottersum verschoof daardoor ver naar het zuiden en kwam op de huidige plaats bij Vaals te liggen. Om wat preciezer te zijn: bij de Vaalserberg.

Vier landen?

De 'taartpunt' op dit kaartje is Neutraal-Moresnet. Ten noorden Nederland, in het oosten Duitsland en in het westen België. / Bron: Ed Stevenhagen, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Na de val van Napoleon werden niet alle grensproblemen meteen goed opgelost. Pruisen en het Koninkrijk der Nederlanden konden het niet eens worden over het gebied rond Kelmis, omdat daar een interessante zinkmijn was. Beide landen wilden hier het bestuur over hebben, want hier waren voordelen te halen. Het duurde tot 1816 voor ze eruit waren. Het gebied werd verdeeld, het westelijk gedeelte, Moresnet, kwam onder (toen nog) Nederlands bestuur. Het oostelijk gedeelte, Neu-Moresnet, kwam onder Pruisisch bestuur. Het gebied dat daar tussen lag, met het dorp Kelmis, kwam onder de naam Neutraal-Moresnet onder bestuur van beide landen.

Neutraal-Moresnet

In Neutraal-Moresnet met destijds 256 inwoners en een oppervlakte van 344 hectare, werd de burgemeester van Kelmis tevens staatshoofd. De Nederlandse en Pruisische regering hadden er elk een commissaris. Zo'n gebied dat door twee landen wordt gecontroleerd en bestuurd noemen we een condominium (een "staat van gedeelde soevereiniteit"). Na de onafhankelijkheid van België oefende hier de Belgische commissaris namens de Belgische regering het bestuurlijk gezag uit. Door de grensregelingen in het Verdrag van Londen grensde dit minilandje dus voortaan aan België, Pruisen en aan Nederland. Dit grenspunt lag, net als het tegenwoordige drielandenpunt, op de Vaalserberg bij Vaals. In dit tijd was het dus een vierlandenpunt!
Deze toestand zou nog zo'n tachtig jaar blijven bestaan, tot de Eerste Wereldoorlog.

Paradijs

Het ministaatje oefende al meteen na het creëren ervan een grote aantrekkingskracht uit. Het was een belastingparadijs, alcohol stoken was toegestaan en aanvankelijk bestond in Neutraal-Moresnet ook de dienstplicht niet. Dat laatste duurde overigens niet lang en moesten de mannelijke inwoners kiezen of ze hun dienstplicht in België of Pruisen wilden vervullen. Vanwege de voordelen die Neutraal-Moresnet bood, vertienvoudigde het aantal inwoners van het land in veertig jaar tijd.

Eerste Wereldoorlog

Toen de Eerste Wereldoorlog was afgelopen moest de verliezer (Duitsland) herstelbetalingen doen aan de overwinnaars. Alle rechten die Duitsland had op Neutraal-Moresnet vervielen, en in 1919 werd Neutraal-Moresnet aan het grondgebied van België toegevoegd. Hierdoor grensden vanaf dat moment bij de Vaalserberg nog maar drie landen aan elkaar. Van vierlandenpunt dus weer terug naar een drielandenpunt.

Een echt vierlandenpunt?

Bij het huidige drielandenpunt is er sprake van drie soevereine staten: België, Nederland en Duitsland. Het vierde land bij het toenmalige vierlandenpunt, Neutraal-Moresnet, was dan misschien wel een eigen staat met ook een eigen staatshoofd (al was dat dan een burgemeester), je kunt het moeilijk een soevereine staat noemen. Immers, Nederland (later: België) en Duitsland voerden samen het gezag over dit gebied. Een echt volwaardig vierlandenpunt was het daarom misschien niet helemaal. Maar bijzonder was het zeker!

Tegenwoordig

Koning Boudewijntoren

Als je een bezoek brengt aan het drielandenpunt bij de Vaalserberg, dan zie je dat dit punt uitgegroeid is tot een attractie. Je kunt je hier op allerlei manieren prettig vermaken, waarbij ook de inwendige mens niet wordt overgeslagen. Als je alles eens goed wilt overzien, kun je de Koning Boudewijntoren beklimmen, die je van grote hoogte laat uitkijken over de omgeving. Wil je niet klimmen, geen probleem. Er is gelukkig ook een lift.
In de bestrating op de grond rond de grenspaal bij het drielandenpunt kun je nog zien waar de grens van het vierde land 'Neutraal-Moresnet' ooit gelegen heeft, toen dit nog een vierlandenpunt was.