La Palma, het groene Canarische eiland

La Palma, het groene Canarische eiland La Palma is het groenste eiland van de Canarische Eilanden en is vooral populair bij wandelaars en natuurliefhebbers. Meer dan op de grotere eilanden komt u op La Palma toe aan rust en ontspanning. In de weelderige vegetatie kunt u wandelen langs kraters en vulkaanranden, in diepe bergkloven en zelfs in één van de grootste vulkaankraters ter wereld. La Palma heeft ook musea, schilderachtige dorpjes en archeologische vindplaatsen. In de hoofdstad Santa Cruz de la Palma vindt u prachtige Canarische architectuur en koloniale bouwwerken.

Inhoud


Algemeen

La Palma hoort bij de Canarische Eilanden die bestaan uit zeven grote eilanden in de Atlantische Oceaan: La Palma, El Hierro, La Gomera, Tenerife, Gran Canaria, Lanzarote en Fuerteventura. De eilanden horen bij Spanje, maar La Palma ligt 450 km van de Afrikaanse kust en ligt ongeveer 1500 km van het Europese vasteland. La Palma is één van de meest bergachtige eilanden ter wereld en is 728 km² groot. Het eiland is het meest noordwestelijke eiland van de archipel. De hoofdstad is Santa Cruz de la Palma, met 15.674 inwoners (2018). In totaal wonen er op La Palma 83.971 mensen (2018).

Badplaatsen

La Palma is geen strandbestemming. Wel zijn er, vooral in het zuidwesten, kleine baaien met lavastranden of kiezelstranden. Het toerisme concentreert zich vooral rond de plaatsen Los Cancajos, Puerto Naos en Los Llanos de Aridane. Een dagje aan het strand doorbrengen kan in Los Cancajos en Puerto Naos.

Los Cancajos

Los Cancajos is de grootste badplaats van La Palma. Het ligt aan de oostkust tussen de hoofdstad Santa Cruz en de luchthaven. Langs de kust staan talloze hotels en appartementen. Aan de promenade die langs de zee loopt vindt u winkels en restaurants. Playa de los Cancajos heeft twee ondiepe baaien met donker zand en golfbrekers. Los Cancajos heeft ook sportfaciliteiten, er zijn meerdere duikscholen en er worden groepswandelingen georganiseerd.

Puerto Naos

Puerto Naos is de grootste badplaats van de westkust. Playa de Puerto Naos is met een lengte van meer dan 500 m het drukste strand van het eiland. Het heeft donker zand met kiezels en de vele palmbomen geven het een Caribisch tintje. Langs de kust staan talloze hotels en appartementen. Langs het strand loopt een promenade met winkels, restaurants en cafés. Puerto Naos is ook geliefd bij sportliefhebbers. Het is mogelijk om fietsen te huren en er worden ook fietstochten georganiseerd. Er is een duikschool voor het boeken van cursussen of duiktrips.

Los Llanos de Aridane

Los Llanos de Aridane is eigenlijk geen badplaats, maar wel een toeristenplaats. Het is gelegen aan de westkant van La Palma en is de op één na grootste stad van het eiland. De stad heeft de toerist veel te bieden, zoals hotels, restaurants, winkels, bars en cafés. Ook is er een gevarieerd aanbod op cultureel gebied. Op het Plaza de España staat de Iglesia de Nuestra Señora de los Remedios, een witgepleisterde 17de-eeuwse kerk gebouwd in Canarische koloniale stijl. Tegenover de kerk staat het Casa de Cultura, met kunsttentoonstellingen, concerten en festiviteiten. In het Museo Arqueológico Benahorita wordt een beeld geschetst van de Benahorita, de oorspronkelijke bewoners van La Palma. Ook wordt hier aandacht besteed aan de geschiedenis van het eiland. In Los Llanos zijn ook een aantal sporten te beoefenen. Het is mogelijk om fietsen te huren en er worden ook fietstochten georganiseerd. Door zijn centrale ligging is de stad een goed beginpunt voor diverse wandeltochten.

Toplocaties

Caldera de Taburiente

Het nationaal park Caldera de Taburiente is de belangrijkste bezienswaardigheid van La Palma. De enorme krater bevindt zich in het midden van het eiland en is 1,5 km diep en 9 km breed. De krater is ontstaan door erosie na een uitbarsting. In deze krater kunnen schitterende wandelingen gemaakt worden. De top wordt gevormd door de Roque de los Muchachos, gelegen aan de noordelijke rand van de Caldera. Het is met 2426 m tevens het hoogste punt van het eiland. Bij de top ligt een sterrenwacht, observaties worden hier verricht met diverse telescopen. Bij La Cumbrecita, in het zuiden van de krater, bevindt zich een informatiepunt en uitkijkpunt.

Santa Cruz de la Palma

Santa Cruz de la Palma, aan de oostkust, is het mooiste stadje van La Palma. De hoofdstad werd gesticht in 1493. In de 16de eeuw was het na Sevilla en Antwerpen de belangrijkste stad van het Spaanse rijk. De architectuur herinnert aan de tijd waarin de handel met Amerika bloeide en Santa Cruz de springplank naar de Nieuwe Wereld was. Het mooiste plein van de stad is de Plaza de España en is omgeven met historische gebouwen. Eén daarvan is de Iglesia El Salvador, gebouwd in de 16de eeuw. Binnen ziet u een cassetteplafond in mudejarstijl, beelden en schilderijen. Santa Cruz heeft ook een aantal interessante musea. In een gerestaureerd franciscaner klooster bevindt zich het Museo Insular. Dit museum toont geschiedenis, archeologie, natuurwetenschappen en schilderkunst. Het scheepvaartmuseum, Museo Naval, is gevestigd in een replica van de Santa Maria, waarmee Columbus de Nieuwe Wereld ontdekte. In het schip zijn onder meer zeekaarten, navigatie-instrumenten en scheepsmodellen te zien.

Las Nieves

Enkele kilometers ten westen van de hoofdstad ligt het bedevaartsoord Las Nieves. Hier staat het Santuario de Nuestra Señora de las Nieves, de kerk van de beschermheilige van La Palma. De 16de- eeuwse kerk heeft een mooi houten balkon, wit gekalkte muren en een plafond van Canarisch pijnboomhout in mudejarstijl. Op het zilveren hoofdaltaar staat een 82 cm hoog aardewerken beeld van de Madonna van de Sneeuw, de beschermheilige van het eiland. Het zilveren hoofdaltaar is afkomstig uit Mexico, het beeld is gemaakt in Vlaanderen.

San Andrés

Aan de noordoostkust ligt San Andrés, één van de mooiste plaatsen van het eiland. Het dorp heeft nauwe keienstraatjes, traditionele huizen en pleinen die worden opgevrolijkt door bloemen en palmbomen. Het centrum van San Andrés herinnert aan de periode waarin de uitvoer van suiker veel winst opleverde. In de 16de en 17de eeuw was San Andrés een belangrijke havenplaats. Hiervandaan werden suiker en wijn verscheept, vooral naar Vlaanderen en Latijns-Amerika. In het centrum staat de Iglesia de San Andrés Apóstol. Binnen ziet u boven het koor een mooi plafond in mudejarstijl.

Parque Cultural La Zarza

In het noorden van het eiland liggen archeologische vindplaatsen met een bezoekerscentrum, het Parque Cultural La Zarza. Bij La Zarza hebben de oorspronkelijke bewoners in een halfronde rotswand 29 tekeningen gekerfd. Hier zijn spiralen, cirkels en lineaire figuren te zien, waarvan de betekenis niet duidelijk is. Iets verder ligt de vindplaats La Zarzita waar nog eens 18 tekeningen te zien zijn. Het museum van het Parque Cultural is gewijd aan de oorspronkelijke bewoners.

Tophotel op La Palma

Hotel Sol La Palma in Puerto Naos

Dit hotel, direct gelegen aan zee, is een enorm vakantiecomplex met vele faciliteiten. Er is een sauna, een tennisbaan en minigolf. Daarnaast is er een discotheek, amusement en één avond per week volksmuziek.

Wandellocaties

La Palma is bij uitstek een wandeleiland en heeft een betrekkelijk dicht net aan wandelpaden. De meeste paden zijn met kleuren gemarkeerd en op splitsingen en kruispunten staan wegwijzers. De mooiste paden lopen door de Caldera de Taburiente, het biosfeerreservaat Los Tiles en langs de vulkanen in het zuiden (Ruta de los Volcanes).

Caldera de Taburiente

In de Caldera de Taburiente zijn diverse wandelingen mogelijk. De spectaculairste tocht loopt van La Cumbrecita naar de bodem van de krater. Het uitkijkpunt La Cumbrecita (1287 m), op het zadel van de berg, ligt aan de zuidkant van de krater. Vanaf hier heeft u richting het zuiden uitzicht over de bergketens Cumbre Nueva en Cumbre Vieja. Richting het noorden heeft u een indrukwekkend uitzicht in de krater. Tegen de steile bergwanden groeien planten en dennenbomen, en uit verscheidene bronnen komen tal van watervalletjes in de krater uit. De wandeling duurt 7 uur, voert langs diepe afgronden en is niet aan te raden voor mensen met hoogtevrees.

Voor de minder ervaren bergwandelaars is er ook een geschikte route. Een kort en gemakkelijk pad loopt van La Cumbrecita westwaarts naar Lomo de las Chozas. Dit pad van 1 km loopt door een dennenbos. Van het Mirador de las Chozas is het uitzicht in de Caldera prachtig.

Los Tiles

In het noordoosten van het eiland ligt het biosfeerreservaat Los Tiles. Door het grootste laurierbos van het eiland lopen meerdere gemarkeerde wandelpaden. Het informatiecentrum geeft informatie over de flora in deze zone en over de wandelpaden in het natuurgebied. Eén begint 500 m onder de parkeerplaats en loopt naar een 720 m hoog gelegen uitkijkpunt boven het ravijn. U loopt door een oerwoudachtige begroeiing van varens, lindebomen en laurierbomen. Deze wandeling van 2 km duurt ongeveer 2 uur.

Ruta de los Volcanes

Ten zuiden van de Caldera de Taburiente ligt de vulkanengroep Cumbre Vieja. De Ruta de los Volcanes loopt langs deze vulkanengroep, van Refugio El Pilar in het midden van het eiland tot Fuencaliente in het zuiden. Het wandelpad loopt langs kraters en vulkaanranden, en biedt een schitterend uitzicht op de oost- en westkust. De route is 18 km lang en geoefende wandelaars doen er ongeveer 7 uur over.

Vanaf Fuencaliente kunt u nog verder wandelen naar het zuiden (3 km), naar de nabijgelegen vulkanen San Antonio (laatste uitbarsting in 1677) en Teneguía (laatste uitbarsting in 1971). Beide vulkanen hebben een wandelpad op de rand van de krater. Verschillende wandelpaden doorkruisen de lavastroom, die vanaf de Teneguía naar zee loopt.

Het ontstaan van La Palma

Net als alle andere Canarische eilanden is La Palma een vulkaaneiland. Het eiland is ongeveer 3 miljoen jaar geleden uit zee verrezen door onderzeese vulkanische activiteit. La Palma is voornamelijk gevormd door en rond de oude krater de Caldera de Taburiente. Vooral in het zuiden liggen nog actieve vulkanen, omgeven door gestolde lava. Recente uitbarstingen van deze vulkanen gaven het eiland zijn huidige aanzien.

Landschap

Het middelpunt van La Palma is de Caldera de Taburiente, een krater met rotspieken en bijna loodrechte kraterwanden. Deze loopt in het zuiden over in de Cumbre Nueva, een lange bergketen. Ten zuiden hiervan ligt de Cumbre Vieja, een vulkanische bergketen. Dit gebied is nog steeds vulkanische actief en vooral het zuidwestelijke deel van het eiland is bedekt met lavavelden. De met ravijnen (barrancos) doorgroefde berghellingen dalen af naar zee, waar ze een onregelmatige kustlijn vormen.

Flora

La Palma staat bekend als het groene eiland omdat het eiland het gehele jaar door is bedekt met groene vegetatie. Al het groen is voor een groot deel te danken aan de bergketens Cumbre Nueva en Cumbre Vieja. De wind uit het noordoosten stuwt de wolken op tegen de bergketens, waardoor deze blijven hangen. Verscheidene planten en bomen profiteren van het vocht van de wolken. Hierdoor kent het eiland een aantal vegetatiezones. In het vochtige noorden en noordoosten groeien vooral laurierbomen, lindebomen en varens. In het drogere westen bevinden zich dennenbossen. Op de overgangen tussen beide groeit fayal-brezal, dit bestaat onder meer uit boomvarens en boomheide. Ook de Caldera heeft een rijke vegetatie. Er groeien wilgen en bamboe, en in het dal ligt een naaldbomenbos. Naaldbomen groeien ook op de hellingen van de vulkanen. Op de lavavelden treft met vooral een mediterrane droogvegetatie aan, zoals vetplanten en cactussen. Uiteraard komen er op La Palma ook palmbomen voor. Palmbomen komen, verspreid over het landschap, vooral voor in de lagere gebieden (onder de 800 m).

Een belangrijk deel van de flora bestaat uit landbouwgewassen. In het noordoosten en het westen bevinden zich bananenplantages, in het oosten worden vooral fruit, tabak en maïs geteeld. Op de lavavelden, vlak bij de kust, zijn wijngaarden aangeplant.

Klimaat

La Palma heeft een subtropisch klimaat met temperaturen van gemiddeld 16 graden in de winter en 22 graden in de zomer. De temperatuur van het zeewater schommelt tussen de 18 en 22 graden. Hoewel het eiland op de zelfde hoogte ligt als de hete Sahara, worden extreme temperaturen worden afgezwakt door de Canarische stroom en de noordoostelijke passaatwinden. La Palma is echter in twee klimaatzones verdeeld. De Cumbre deelt het eiland in twee helften: Terwijl het noordoosten vochtig en groen is, is het zuidwesten droog, zonnig en minder groen. In de wintermaanden moet u rekening houden met veel neerslag, vooral in de hoger gelegen gebieden. Boven de 1500 m kan er af en toe zelfs sneeuw vallen.

Geschiedenis

De vroegste periode

Over de vroegste geschiedenis van de Canarische Eilanden is weinig bekend. Vermoedelijk waren de eilanden rond 2500 v.Chr. al bewoond door mensen afkomstig uit Noord-Afrika. Vast staat dat de eilanden vanaf rond 500 v.Chr. definitief werden bewoond door Berbers uit Noordwest-Afrika. Fenicische en Afrikaanse schepen deden de eilanden regelmatig aan. Ook de Grieken en Romeinen waren geen onbekenden in de Canarische archipel. Na de val van het Romeinse Rijk raakten de eilanden 1000 jaar in de vergetelheid.

De 14de en 15de eeuw

In het begin van de 14de eeuw werden de Canarische Eilanden opnieuw ontdekt door de Europese zeevaarders. In 1312 bereikte de Genuees Lanzarotto Malocello de archipel. De Spaanse verovering van de eilanden begint in 1402, maar pas in 1493 kwam La Palma in Spaanse handen. De uiteindelijke veroveraar van La Palma was Fernández de Lugo, die vervolgens gouverneur van het eiland werd. Hij begon met de verbouw van suikerriet, waarbij slaven werden ingezet. Na de verovering van La Palma verdwenen de oorspronkelijke bewoners. Ze werden vermoord, gedwongen tot slavernij of opgenomen in de Spaanse bevolking.

De 16de eeuw en 17de eeuw

Dankzij de export van suiker beleefde La Palma in de 16de eeuw een economische bloeiperiode. Toen de goedkope suiker uit het Caribisch gebied de Canarische suiker verdrong begon men ook met de export van wijn. Door de concurrentie uit het Caribisch gebied stortte in de tweede helft van 17de eeuw de suikerhandel in. In de zelfde periode hadden ook de wijnbouwers pech: de export liep terug door concurrentie met nieuwe wijnsoorten. Hierdoor emigreerden veel bewoners naar Zuid-Amerika.

In de 16de eeuw vormden aanvallen vanaf zee een voortdurende bedreiging. Ook La Palma ontkwam niet aan plunderingen. In 1553 werd Santa Cruz bij een aanval door piraten geplunderd en bijna volledig afgebrand.

De 18de en 19de eeuw

Aan het eind van de 18de eeuw nam de export van wijn nog verder af. Door verslechterende relaties tussen Spanje en Engeland raakte het eiland zijn belangrijkste afnemer kwijt. Hierdoor stortte de economie op het eiland vrijwel geheel in. Om de handel te bevorderen werden in 1852 de Canarische Eilanden tot vrijhandelsgebied verklaard. Hierdoor werden de eilanden één van de belangrijkste overslagplaatsen in de oostelijke Atlantische Oceaan. Aan het eind van de 19de eeuw begon La Palma met de verbouw en export van bananen, toen het belangrijkste exportproduct van het eiland.

De 20e eeuw

Zowel de Eerste Wereldoorlog als de Tweede Wereldoorlog zorgde voor economische stagnatie. Tijdens de dictatuur van Franco (1939-1975) werd Spanje door de internationale gemeenschap geïsoleerd. Hierdoor waren de Canarische Eilanden het armste gebied van Spanje.

In de jaren zestig van de 20e eeuw werden de grenzen voor het toerisme geopend. Na de dood van Franco in 1975 kwam het toerisme tot bloei, dit bracht welvaart na een lange periode van armoede. Op La Palma kwam het massatoerisme later op gang dan op de andere eilanden. Het eerste chartervliegtuig landde hier pas in 1987.

De mensen op La Palma

De vroegste bewoners van La Palma waren de Benahoarieten. Zij noemden het eiland Benahoare, woonden in grotten en waren verdeeld in verschillende stammen. De huidige bewoners van La Palma heten de Palmeros. Toeristen ervaren de Palmeros vaak als een beetje verlegen en terughoudend. Wel zijn ze over het algemeen vriendelijk en hulpvaardig. Ze doen alles rustig aan en hechten meer waarde aan gemoedelijkheid dan aan efficiëntie. De Palmeros voelen zich geen Spanjaarden, ze zijn trots op de autonome status die de eilanden sinds 1982 hebben. Op La Palma zijn ook duizenden buitenlanders min of meer permanent neergestreken. Zij zijn vooral afkomstig uit West-Europa, om na hun pensioen te komen genieten van de 'eeuwige lente'.

Feest en evenement

De Palmeros zijn zeer gesteld op traditie en houden van feest vieren. Ze vieren carnaval en houden Mariafeesten in ere. De feesten van plaatselijke beschermheiligen worden vaak uitgebreid gevierd met meerdere feesten en een afwisselend programma. Afsluitend is er meestal een romería, een religieuze processie waarbij heiligenbeelden worden meegedragen door de straten.

Carnavals

Het carnaval is het belangrijkste feest van La Palma. Gedurende een week overheerst de salsa, wordt er plezier gemaakt, muziek gemaakt en overal gedanst. Eén van de hoogtepunten is de verkiezing van de carnavalskoningin. Carnavalsmaandag is Día de los Indianos, een dag die in het teken staat van de terugkeer van Palmeros die in Amerika rijk zijn geworden. De eilandbewoners gooien tijdens de tocht voortdurend talkpoeder naar elkaar. Een ritueel dat geldt als vergelding voor de arrogantie waarmee de uit Amerika teruggekeerde emigranten hun nieuw verworven rijkdom etaleerden. Het carnaval eindigt met de begrafenis van de sardine, El Entierro de la Sardina: een duister en treurig spektakel waarbij een vis van papier-maché in brand wordt gestoken.

Bajada de la Virgen de las Nieves

Dit feest wordt elke 5 jaar gehouden. Het laatste/meest recente feest had gehouden moeten worden in juli 2020. De festiviteiten moesten echter worden geannuleerd vanwege het corona-virus. Het staat nu gepland voor de zomer van 2021.

Voor dit feest keren de Palmeros huiswaarts vanuit alle delen van de wereld. Centraal staat de beschermheilige van La Palma, de Madonna van de Sneeuw. Het feest wordt gehouden om geluk af te smeken voor de inwoners van La Palma. Het beeld van de beschermheilige wordt in een grote processie van haar heiligdom in Las Nieves naar Santa Cruz gebracht.

Amusement

Wie op zoek is naar amusement zal zich zeker thuis voelen op La Palma. Er zijn musea, en er worden de meest uiteenlopende excursies georganiseerd. Ook liefhebbers van het uitgaansleven hoeven zich op La Palma niet te vervelen.

Amusement overdag

Toeristen kunnen kiezen uit een groot aanbod van excursies. Er worden bustochten aangeboden, maar ook georganiseerde wandel- en fietstochten. Er zijn bijvoorbeeld bustochten naar het laurierbos Los Tiles en naar de vulkanen in het zuiden. De populairste georganiseerde wandeltocht is een wandeling in de krater van de Caldera.

Nachtleven

La Palma heeft een bescheiden uitgaansleven, toch is er een ruime keuze aan bars, cafés en discotheken. In Los Cancajos zijn slechts enkele bars te vinden en 's avonds is er activiteit in hotel Taburiente Playa. In Puerto Naos is het nachtleven iets uitgebreider met enkele bars en de discotheek van hotel Sol La Palma. In Los Llanos heeft u een ruime keuze aan bars en cafés, en er zijn hier zelfs enkele discotheken. Wat betreft het uitgaansleven is Santa Cruz een rustige stad, er zijn geen discotheken, wel veel cafés.

Theater en concerten

Voor een cultureel avondje uit kunt u terecht in het Teatro Chico in Santa Cruz. Hier worden regelmatig klassieke concerten gegeven. Verder staat er toneel, folklore en ballet op het programma.

Reizen naar La Palma

La Palma is met diverse luchtvaartmaatschappijen vanaf Schiphol te bereiken. De vliegtijd bedraagt, bij een rechtstreekse vlucht, ruim 4 uur. Vanaf internationaal vliegveld Santa Cruz kunt u op verschillende manieren verder reizen. Reizigers met een verzorgde reis worden meestal opgehaald door vertegenwoordigers van de touroperator. De snelste maar duurste manier om uw bestemming te bereiken is per taxi. Vanuit de luchthaven kunt u met lijnbussen naar de badplaatsen reizen. Het is ook mogelijk om op de luchthaven een auto te huren.

Reizen op La Palma

De meeste stadjes, dorpen en vakantieoorden zijn met de bus bereikbaar via een netwerk van busverbindingen. In alle grotere plaatsen zijn taxistandplaatsen te vinden. Voor een huurauto kunt u terecht bij autoverhuurbedrijven in de grote badplaatsen en op de luchthaven.

Lees verder

© 2016 - 2024 Maarten1968, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Wandelen en mountainbiken op La PalmaWandelen en mountainbiken op La PalmaLa Isla Verde (het groene eiland). La Palma is een prachtig groen Canarisch eiland. Het eiland leent zich uitstekend voo…
Vulkanen in FrankrijkHet vulkanische Centraal Massief in het zuidelijke centrum van Frankrijk wordt gedomineerd door ingeslapen vulkanen. Dez…
Eilandhoppen: Trekking op de kleine Canarische EilandenVulkanen, diepe ravijnen, subtropische vegetatie, koele laurierbossen: Het is het steeds afwisselende, spectaculaire lan…
Vulkanen in Europa: Portugal en SpanjeEuropa kent enkele vulkanische gebieden, waaronder in Portugal op de Azoren en in Spanje op de Canarische eilanden. De h…

Belastingvrij winkelen in Livigno in ItaliëBelastingvrij winkelen in Livigno in ItaliëDe belasting op producten zorgt ervoor dat de aanschaf van deze producten hoger ligt. Af en toe zijn er in Nederlandse w…
Sylt – Jetset eiland met kustverdediging met tetrapodenSylt – Jetset eiland met kustverdediging met tetrapodenSylt is een van de Waddeneilanden die grenst aan het werelderfgoed Waddenzee. Het is het noordelijkste Duitse eiland dat…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Loesungshorizonte, Pixabay
  • Eigen ervaring
  • 'Canarische Eilanden' (Capitool reisgidsen) door P. Paszkiewicz & H. Faryna-Paszkiewicz (Het Spectrum, 2011)
  • 'La Palma' door D. Schulze (ANWB Media Boeken, 2008)
  • 'Tenerife en de Canarische Eilanden' (De Groene Reisgids) door V. Maes (Uitgeverij Terra Lannoo, 2015)
Maarten1968 (59 artikelen)
Laatste update: 23-08-2020
Rubriek: Reizen en Recreatie
Subrubriek: Europa
Bronnen en referenties: 5
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.