Brandenburg: de Berlijnse Muur voor en na de val

De Berlijnse Muur spreekt tot eenieders verbeelding. Het was ook zo'n monsterlijk geval. Velen denken echter dat zoals zijn naam het zegt, het slechts een muur door Berlijn was. Niets is minder waar. De muur, die in 1961 op een nacht werd opgetrokken, ging veel verder dan enkel Berlijn en scheidde Duitsland echt in twee. Wat blijft er sinds 1989, nog concreet over van het bouwwerk? Waar kan je het nog "bewonderen"? Een overzichtje van hoe het was en hoe het nu is.

De Berlijnse muur, het ontstaan

Tijdens de nacht van 12 op 13 augustus 1961 werd de Berlijnse Muur gebouwd. Op één nacht tijd werden buren, familieleden en collega's van elkaar gescheiden. Langs de 184 km lange muur, compleet met uitkijkposten en bunkers, lag aan weerszijden een 100 meter brede strook met mijnen en rollen prikkeldraad. De scheiding tussen Oost-en West-Berlijn in de deelstaat Brandenburg werd op deze manier bezegeld. Tientallen mensen slaagden er nog in te vluchten, maar velen lieten er ook het leven bij. Het eerste slachtoffer van de Muur was Günter Litfin, gestorven op 24.08.1961. Er zouden er nog heel wat volgen.

Waar liep de Berlijnse Muur en hoe was het concreet?

Zeven grensovergangen

Tussen 1961 en 1989 waren er zo'n 7 grensovergangen: Bornholmer Strasse, Chausseestrasse, Invalidenstrasse, Friedrichstrasse - Checkpoint Charlie, Heinrich-Heine-Strasse, Oberbaumbrücke en de Sonnenallee. Hiermee kwamen Treptow, Köpenick,Hellersdorf, Marzahn, Lichtenberg, Friedrichshain, Mitte, Hohenschönhause, Weissensee, Prenzlauerberg en Pankow in de Sovjetzone te liggen.

Waarom "Berlijnse" Muur?

De Berlijnse Muur draagt deze naam omdat dat het deel was dat de mensen te zien kregen. Maar de Muur was veel meer dan een Muur alleen. Hij bestond uit verschillende onderdelen. Allereerst was er de Muur (155 kilometer lang), gericht naar het Westen. De Muur was 3,60 meter hoog en 1, 20 meter breed. De stukken waren oorspronkelijk bestemd voor het aanleggen van een autosnelweg. Op één nacht werd de hele muur opgetrokken. Dan had men een diepe gracht, de Kfz-Sperrgraben. Dan had men een controlezone. Dan kwam de Kolonnenweg met lantaarnpalen en controletorens. Volgde een dubbele rij met kraaienpoten, een metershoge prikkeldraad en weer een muur aan de Oostkant. Tientallen soldaten bewaakten de Muur dag en nacht.

De val van de Berlijnse muur

Maandagdemonstraties

In 1989 waren het de mensen die uit Oost-Duitsland weg wilden die de geschiedenis zouden beïnvloeden. In de zomer van 1989 werd de grens tussen Hongarije en Oostenrijk geopend. Duizenden DDR-burgers vluchtten langs deze weg naar het Westen. De achterblijvende burgers kwamen op straat en demonstreerden. De Maandagdemonstraties werd dit vreedzaam protest genoemd. Op 18 oktober 1989 trad staats-en partijchef Honecker af. Hij werd opgevolgd door Egon Krenz, maar ook hij kreeg het vertrouwen van zijn volk niet. Op 4 november kwamen meer dan één miljoen mensen bij elkaar op de Alexanderplatz voor een demonstratie. Het hek is van de dam.

Afbraak van de Muur

Op 9 november 1989 verspreekt het politbureau-lid Günter Schabowski zich als hij op een persconferentie bekend maakt dat de visumplicht voor buitenlandse privéreizen van DDR-burgers is opgeheven. Duizenden Oost-Berlijners reppen zich naar de grensovergangen en overdonderen de grenswachters.

Wat er nu nog overblijft van de Berlijnse Muur

Bijna alles verdwenen

Wie tegenwoordig op zoek gaat naar de Berlijnse Muur zal teleurgesteld zijn. Er blijft echt heel weinig van over, ondanks het feit dat de Muur toch bijna dertig jaar zijn stempel op het leven van vele mensen heeft gedrukt. Of misschien is dat juist de reden. Wilden de mensen zo snel mogelijk die donkere bladzijden uit hun geschiedenis letterlijk en figuurlijk met de grond gelijk maken. Vele stukken muur werden verkocht en verdwenen naar het buitenland.

Een dubbele rij klinkers in de Berlijnse binnenstad

Wie goed rondkijkt in Berlijn, kan op de grond een dubbele rij klinkers zien. Deze klinkers werden aangebracht daar waar vroeger de Muur liep. Het is nogal moeilijk om er naast te kijken, want het gaat toch om niet minder dan acht kilometer. Hier en daar werden bronskleurige stroken aangebracht met de tekst "Berliner Mauer 1961 - 1989". Ook voor de Brandenburger Tor ligt een stukje.

Enkele overgebleven stukken Muur

• Mauerpark, Eberswalder strasse, tussen Mitte en Prenzlauer Berg. In dit nu rustige parkje liep vroeger een scheidingslijn tussen Oost en West. Nog altijd is hier een lang stuk muur bewaard en bespoten met graffiti. De deling is nog steeds zichtbaar in de verschillen tussen de stadsdelen.
• Dorotheen- en Ebertstrasse: kruisen voor slachtoffers van de muur
• Scharnhorststrasse: delen van de muur en een wachttoren bij het Invaliedenfriedhof
• Bernauer Strasse 111 staat de Mauergedankstätte. Deze gedenksteen herinnert aan de hartverscheurende taferelen van 13 augustus 1961 toen honderden mensen wakker werden en ontdekten dat ze gescheiden waren van mensen waar ze al jaren mee samenleefden en -werkten. Verder ook een documentatiecentrum met archiefstukken en korte films.
• Topographie des Terrors, in de Niederkirchnerstrasse 8, niet ver van de Potsdamer Platz. Hier waren de meest geduchte instellingen van het Derde Rijk gevestigd. De voormalige cellen van de Gestapo werden in 1987 blootgelegd. Men wil hier een museum bouwen, maar in afwachting is er al een tentoonstelling die de nazimisdaden toont.
• East Side Gallery, Mühlenstrasse, aan de Spree in Friedrichshain. In 1990 werd een stuk van de Muur door 120 graffitikunstenaars uit een twintigtal landen beschilderd. Dit stuk muur is ongeveer een kilometer lang en loopt langs een grote verkeersader. Ondertussen verkeren de schilderingen in zeer slechte staat maar de symbolische waarde blijft behouden. Sinds 1992 staat dit stuk Muur op de Monumentenlijst.
• S-Bahnhof Friedrichstrasse: oude grenspost, het beruchte tranenpaleis. Nu is het een evenementencentrum.
• Museum Haus am Checkpoint Charlie. Friedrichstrasse 43 - 44. Hier was in de Koude Oorlog de doorgang tussen de Amerikaanse en de Sovjet-Russische sector. Nu blijft alleen nog het wachthuisje en café Adler over.Hier wordt eveneens de geschiedenis van de Muur van begin tot einde belicht. Ook een overzichtje van alle middelen die gebruikt zijn om over de Muur te geraken: ULM, luchtballon, rioolnet, etc. Het eigenlijke Checkpoint Charlie werd eerst verwijderd en dan op algemeen verzoek teruggeplaatst, in het midden van de straat.
• Zimmerstrasse, naast de Friedrichstrasse: monument voor Peter Fechner, die bij zijn vluchtpoging op 17 augustus 1962 om het leven kwam.

Een speciale winkel

Berlin Story in Unter den Linden 40 toont een interessante tentoonstelling met foto's en maquettes over de geschiedenis van Berlijn, het Derde Rijk en de val van de Muur. Ook de souvenirs hebben betrekking op dit stukje geschiedenis: stukjes muur, boeken, kaarten, affiches en ansichtkaarten.

De Oberbaumbrucke

Deze brug speelde ook een belangrijke rol tijdens de Koude Oorlog-periode. In maart 1945 werd de brug op bevel van Hitler opgeblazen. De schade werd later slechts oppervlakkig hersteld, omdat de sectorengrens door de Spree liep en de brug dus niet meer mocht gebruikt worden. Op 31 augustus 1961 werd de brug met prikkeldraad, Spaanse ruiters en andere versperringen door Oost-Duitse grenswachters afgesloten voor alle doorgang. Elf jaar later mochten alleen mensen met een toestemming te voet naar de overkant. Na de val van de Muur werd de brug gerestaureerd en in 1995 ging de brug weer open voor verkeer en metro.

De Berliner Mauerweg

Wie denkt dat de Muur enkel door Berlijn liep, heeft het mis. Heel Duitsland werd in tweeën geknipt. Wie met de auto naar Berlijn of Potsdam rijdt, zal het opvallen dat een groot deel van de autosnelweg is afgezet aan beide kanten. Deze weg was de zogenaamde Kolonnenweg. Hierlangs moesten de grenstroepen van de DDR zich verplaatsen. Ook vind je hier en daar een informatiebord waarop staat dat deze weg een overblijfsel is van de Muur. De totale Berliner Mauerweg kan ook met de fiets worden afgelegd. Het gaat in totaal om zo'n 160 kilometer, onderverdeeld in verschillende etappes. Langs de route staan kleine monumentjes, die herinneren aan de vluchtpogingen van de Oost-Duitsers. Zo'n 140 mensen kwamen bij die vluchtpogingen om. Een stuk van de fietsweg loopt ook langs de autosnelweg. Historisch interessante muur-en grensresten wisselen af met mooie landschappen. Langs de weg staan ook informatieborden, met historische en geografische informatie, alsook foto's en verhalen.

BlackBox Cold War

Nieuw sinds 2012: de BlackBox Cold War. Een expositieruimte waarin men meer kan leren over de Koude Oorlog (1961 - 1989). De naam verwijst naar de zwarte doos van een vliegtuig waarin alle gegevens worden opgeslagen. Je vindt dit gloednieuwe museum in de Friedrichstrasse 47, op de hoek met de Zimmerstrasse.

Wat veranderde er voor de inwoners van de ex-DDR?

Loonsvershillen

Geruchten gaan dat er tijdens de periode van de Muur loonverschillen waren van zo'n 50% tussen Oost en West. De val van de Muur heeft de toestand van de DDR-burgers ietwat verbeterd, maar totaal gelijk zijn ze nog niet. Verschillende personen hebben nu gezegd dat het loonverschil nog steeds zo'n 10% bedraagt.

Ostalgie

Natuurlijk waren de Oost-Duitsers in eerste instantie dolblij met hun herwonnen vrijheid en met het feit dat ze herenigd waren met hun familieleden. Maar langzamerhand begonnen ze ook de nadelen van de westerse consumptiemaatschappij in te zien en ze kregen nostalgie naar de goede oude tijd, voor de val van de muur. Dit wordt Ostalgie genoemd, samentrekking tussen Ost en Nostalgie. Ossies gaan op zoek naar dingen uit het verleden, naar kroegen van vroeger, chocolade van vroeger etc. Ze verlangen naar de tijd waarin kinderopvang en medische zorgen gratis waren, de tijd waarin iedereen een baan had en dus een inkomen. En daarbij vergeten ze al gauw de nadelen van het communisme en idealiseren ze de toestand van voor de hereniging.

Mentaliteit

Hoewel de val van de Muur in 1989 was, zijn de Oost-Duitsers nog steeds schuw, gesloten en achterdochtig. Het merendeel is niet echt vriendelijk. In de winkels vindt men vaak slechts een product per soort, dus bijvoorbeeld een merk mayo en niet zoals hier drie merken en dan nog twee of drie verschillende soorten (met en zonder citroen, met olijfolie, etc). Het moet vooruitgaan. De kassierster heeft geen tijd voor een praatje of voor mensen die er te lang over doen om hun waren in te laden. In kledingwinkels hangt mode van zo'n veertig jaar geleden.

De Muur heeft het leven van duizenden mensen grondig veranderd en zelfs al is de Muur nu al weg sinds 1989, toch zal het nog lang duren eer de mentaliteit van de mensen verandert. Men zal nog zeker een à twee generaties moeten wachten eer alle sporen zijn uitgewist.