Traditie in de polderdorpen: het eeuwenoude ganzenrijden

Wie in februari, maart en april in de polderdorpen ten noorden van Antwerpen komt, ziet rare dingen. Hele groepen mensen die rondlopen in boerenkielen met een boerenzakdoek en een blauwe pet, vrouwen met een zwart kleed en een bruine sjaal om de schouders, nog anderen met een rood-wit geruit vestje en een zwarte broek. Boerenpaarden en galgen. Ja hoor, 't is weer ganzenrijden! Een traditie waarbij een gans aan een galg wordt gehangen en waarbij het de bedoeling is om er als eerste de kop er af te trekken. Daarbij rijdt men op boerenpaarden.

Wat is gansrijden (in de volksmond "ganzenrijden")?

Volksvermaak

Volgens Van Dale is gansrijden het "te paard gezeten gansknuppelen of -trekken". Ganstrekken is het volksvermaak beoefenen waarbij de spelers, hetzij te paard, in een wagen ofwel op schaatsen rijdend, hetzij lopend of varend, de met vet besmeerde kop van een aan de poten opgehangen gans proberen af te trekken. Gansknuppelen is te paard of te voet de kop van een aan de poten of in een korf opgehangen gans proberen af te knuppelen (als volksspel). Verschueren spreekt over zeep in plaats van vet. Varianten met "gent" krijgen ook een vermelding in de woordenboeken, want een gent is een mannelijke gans. Zo krijg je gentrijden, genttrekken en gentknuppelen.

Te paard onder de galg door

Wat ze er wel vergeten zijn bij te zetten is dat de gans in een vissersnet zit, dat heel stevig is en dat met gemak zo'n 3 à 4 kilo kan houden. Verder ook dat de mannen op de paarden één voor één in een bepaalde volgorde onder de galg door moeten en met één hand de gans moeten proberen te onthoofden. Vroeger ging het om een echte, levende gans, maar sinds 1926 is dit verboden. Nu wordt de gans op voorhand pijnloos gedood door een veearts alvorens ze wordt opgehangen. Om goed te zijn moet het een oude gans zijn. De nekspieren van een jonge gans zijn te broos. Dan wordt de nek zo overgetrokken en is de lol er te snel af!

Nevenactiviteiten

Verder lopen er ook nog een snijmeester, afgevaardigden van de verschillende maatschappijen, een nep-doktoor en nep-verpleegsters met de nodige "medicinale drankjes" rond. Om de zoveel rondes snijdt de snijmeester het reglementair voorziene aantal mazen (1 maas is 2 touwtjes) door. Ondertussen wordt er door de sprekers op de omroepwagens geld bijeengesprokkeld en commentaar gegeven op wat er gebeurt.

Van koningstitel naar keizerskroon

In ieder dorp wordt gestreden om de koningstitel. De minimumleeftijd om mee te mogen rijden, is 16 jaar. Wanneer alle koningen bekend zijn, gaat men strijden om de keizerstitel. Dit is het summum! De keizer mag het jaar nadien het ganzenrijden organiseren in zijn dorp.

Oorsprong

De oorsprong van dit volksspel gaat terug op de boeren. Er zijn twee plausibele verklaringen. Ofwel moesten ze om een goede oogst te hebben een gans offeren. Ofwel moesten de boerenzonen de paarden opnieuw inrijden na de lange wintermaanden. Zij maakten er dan maar een wedstrijdje van en namen een gans als slachtoffer.

De verschillende verenigingen in de polderdorpen

De eerste en de oudste

De eerste ganzenrijdersmaatschappij werd in 1898 opgericht, in Oorderen. Ook Wilmarsdonk was er vroeg bij. En dan volgde Ekeren. Op 11 november 1922 werd de Oude Gans Berendrecht opgericht. Zij zijn de maatschappij die het langst bestaat. Immers, de dorpjes Oorderen en Wilmarsdonk werden in de jaren '60 opgedoekt en in Ekeren is men gestopt met ganzenrijden. 70 jaar later, in 2006, wilde men opnieuw beginnen, onder de naam De Lustige Gans. Dit was gemakkelijker gezegd dan gedaan. Er was immers een grote discussie of Ekeren nu een polderdorp was of niet. Historici haalden er oude kaarten bij en kwamen tot de conclusie dat Ekeren wel degelijk een polderdorp is. Het zou dan toch nog 11 jaar duren alvorens Ekeren weer mocht deelnemen aan het ganzenrijden. In 2017 mocht De Lustige Gans eindelijk weer meedoen. Info voor Ekeren op www.delustigegans.be.

Berendrecht: de Oude en de Nieuwe Gans

De Oude Gans Berendrecht deed non-stop aan ganzenrijden, met uitzondering van de oorlogsjaren en het jaar van de overstromingsramp in 1953. In 1947-1948 was er een meningsverschil tussen de leden van de Oude Gans Berendrecht en toen kwamen er twee verenigingen, elk met hun eigen bestuur: de Oude Gans en de Nieuwe Gans. De Oude gans draagt een blauw-witte kielvest. In Berendrecht wordt het ganzenrijden gehouden op de Solftplaats. Voor meer info: www.oude-gans.be.

Zandvliet: Vermaak na Arbeid

De groep Ganzerijders Zandvliet werd opgericht in 1926. Ook in Zandvliet zijn er sinds 1956 twee groepen: De Ganzerijders Zandvliet Vermaak na Arbeid splitste op in de Jonge Ruiters die een rode sjaal dragen en de Veteranen die een witte sjaal om hebben. Verder dragen ze allemaal een zwarte broek en een zwart hoofddeksel. In 2004 overleed bij de Veteranen Stanny De Backer net nadat hij de kop had getrokken aan een hartaanval. Hij was 54. Zijn plaats wordt nog steeds vrijgehouden. De groep van Zandvliet houdt zijn ganzenrijden op de Botermarkt in Zandvliet. Meer info op de website www.Ganzerijders-Zandvliet.be.

Stabroek: De Ganzerijders

Ganzerijders Stabroek is dan weer iets ouder. Zij werden opgericht in 1924. In Stabroek dragen ze een rode broek, een overwegend gele vest en een rood-gele muts. Zij strijden om de titel op de Dorpstraat. Voor Stabroek kan je terecht op www.ganzenrijders-stabroek.be.

Ganzenrijders elders

Ganzenrijden wordt niet alleen in de Antwerpse polderdorpen gehouden. Het bestaat ook in Nederland, meer bepaald in Grevenbicht, een deelgemeente van Sittard-Geleen, in Nederlands Limburg. Zij heten de gawstrekkers Grevenbicht. Verder ook in Duitsland en in Spanje. In Spanje is de oorsprong lichtelijk verschillend. Hier zou de oorsprong liggen bij soldaten, die met elkaar oefenden om later beter ten strijde te kunnen trekken.

Vrouwen

Traditioneel was het ganzenrijden een aangelegenheid voor mannen. De emancipatie sloeg echter hier ook toe en van 1976 tot 1985 werd er in Zandvliet gestreden voor de koningskroon door de "Vrouwenganzerijders Zandvliet". Daarna viel het stil, tot in 1994 een nieuwe vrouwengroep werd opgericht. Zij reden voor een goed doel, en dat was de Vluchtheuvel, een opvangtehuis voor gehandicapten. In 1995 werd de "Vrije Gans" opgericht, die u nog steeds voor een goed doel rijdt, ieder jaar een ander. De koningin mag kiezen in welk dorp ze het volgende jaar gaan meerijden. Hun uniform bestaat uit een blauwe kiel, een grijs T-shirt met purperen opdruk en een purperen sjaaltje. Zij hebben een eigen lila vlag en een purperen koninginnenmantel en kroon. Meer over de vrouwelijke ganzenrijders vind je onder www.vrijegans.be.

Weetjes

Natuurlijk brengt het ganzenrijden heel wat teweeg in de Antwerpse polderdorpen en elders in de wereld. Dit resulteert in heel wat nevenactiviteiten. En er wordt ook niet altijd een gans getrokken!

• In Amsterdam is er een gelijkaardige sport met alen. De alen worden ingevet en boven een gracht gehangen. Via een koord moeten de deelnemers de aal passeren. Wie de vis trekt, is de winnaar, maar meestal belanden de deelnemers in de gracht.
• Bij het ganzenrijden zijn er ook altijd "dokters" en "verpleegsters" aanwezig. Zij verzorgen de gewonden met een druppeltje.
• Voor kinderen wordt er vaak eendenrijden of kiekenrijden georganiseerd. Het is een goede voorbereiding voor het ganzenrijden. Ganzenrijden is een microbe die vaak overgaat van vader op zoon. Zo zijn er families die al generaties lang meedoen met het ganzenrijden.
• In de scholen van de Antwerpse polderdorpen leeft het ganzenrijden ook. Er wordt in vele scholen een wedstrijdje ganzenrijders georganiseerd voor de zesdejaars. Zij moeten met hun versierde fiets onder de galg doorrijden. Wie de gans trekt, een tennisbal en krantenpapier in een lange sok, is koning(in) voor één dag! Hier geen sexisme, iedereen doet mee!
• Ook bij de senioren van woon-en zorgcentrum Molengeest in Berendrecht wordt er aan gansrijden gedaan. Alle gansrijdersverenigingen worden vertegenwoordigd en mannen en vrouwen strijden hier gezamenlijk om de titel. In hun rolstoel moeten de bewoners een namaakgans zien te pakken te krijgen. Vele bewoners stammen zelf uit een gansrijdersfamilie of deden vroeger zelf mee.
• Bij het ganzenrijden hoort ook een omroeper. Een omroeper bekommentarieert de handelingen van de ruiters die onder de galg doorrijden en tracht zoveel mogelijk geld in het laadje te krijgen voor de prijzenpot.
• Iedere ganzenrijdersvereniging heeft een andere outfit. Zo is de outfit van Zandvliet een hemdje met witte en rode ruitjes, die van de Oude Gans in Berendrecht dragen blauw - witte pakjes, de ganzenrijders uit Hoevenen hebben een geel - groene outfit, die van Lillo een blauwe kiel, die van Stabroek verschijnen in geel en rood en die van Ekeren in blauw en wit. De vrouwelijke ganzenrijdsters van de Vrije Gans uit Berendrecht dragen een blauwe boerenkiel.
• Er is in de Antwerpse polder ook een Gansrijdersroute, een fietsroute van ongeveer 50 kilometer. De route kan gestart worden aan het Ravenhof in Putte-Kapellen.
• De Ganzenrijders van Stabroek serveren geregeld een "Gansrijderke". Dit is een mengeling van jenever en Elexir d'Anvers. De juiste verhoudingen van deze cocktail blijven natuurlijk een goed bewaard geheim!
• Sinds 2005 hebben ze in Stabroek ook een standbeeldje voor de ganzenrijders! Dit staat in de Dorpstraat.
• In Berendrecht, naast de Sporthal, werd het Gakpleintje aangelegd. Gakken is de naam voor het typisch geluid dat ganzen maken. Het Gakpleintje is eigenlijk een speeltuin voor kinderen. Het speciale aan deze speeltuin is dat hij in de vorm van een ganzenbord werd aangelegd. Overal hangen houten teerlingen waar moet aan gedraaid worden. Op het padje staan de cijfers en onderweg moeten opdrachten uitgevoerd worden. Ook de speeltuigen staan helemaal in het teken van het ganzenrijden.Het Gakpleintje werd geopend in oktober 2012 en kreeg zijn unieke naam op initiatief van Pieter Aendekerk, zelf een ganzenrijder.

Ganzenrijden met hindernissen en speciale evenementen

Het ganzenrijden gaat normaal gezien altijd door en er wordt altijd volgens een bepaald patroon gewerkt. Soms gebeurt het al eens dat er toch iets verandert of dat het ganzenrijden zelfs helemaal niet doorgaat.

• in 2010 werd het evenement in Zandvliet en in Stabroek uitgesteld door de hevige sneeuwval
• in 2014, werd de wandeling door Stabroek omwille van wegenwerken ingekort en Putte-Kapellen werd om dezelfde reden niet aangedaan
• op 5 februari 2016 werd Café De Sportduif in Berendrecht heropend. Het volkscafé sloot in 2015 de deuren nadat uitbaatster Gaby stierf. Mede onder toedoen van Ben Simons werd het café nieuw leven ingeblazen. Café De Sportduif, voor de gelegenheid helemaal in groen-wit geschilderd (de kleuren van Berendrecht), deed dienst als pop-upcafé en zal in de toekomst meer gebruikt worden tijdens belangrijke evenementen. Het ganzenrijden kon binnen worden gevolgd met een frisse pint in de hand op groot scherm.
• in 2017 gaat men de culinaire toer op. Een amateurbakker bakt ganzenrijderskoekjes, in de vorm van een ganzenkop. Alleen verkrijgbaar in de ganzenrijdersperiode. In de lokale Delhaize wordt een speciaal pakket ganzenbier verkocht. En in de lokale Berendrechtse krantenhandel moet je dan weer zijn voor lekkere Ganzenrijdersgin.
• nog in 2017, meer bepaald op 2 maart, is het polderdorp Berendrecht in shock. Grootvader Koch sterft onverwacht aan een hartaanval. Kleinzoon Koch won zondag 26 februari nog het ganzenrijden in Berendrecht. De overwinningsfoto's van grootvader en kleinzoon zijn de laatste foto's van de voormalige ganzenrijder.
• in 2020 gooit het coronavirus roet in het eten. Het ganzenrijden wordt slechts gedeeltelijk gereden en het Keizerrijden vindt zelfs helemaal niet plaats. Vooropgestelde datum: september 2021!

Volksfeest met trekpaarden

Jammer natuurlijk dat het maar één maal per jaar ganzenrijden is. Omdat de paarden eigenlijk te lang stil stonden en te weinig training hadden, besloten enkele van de organisatoren om ieder jaar een groot volksfeest met de trekpaarden te houden in de zomer. De editie van 2010 was een groot succes en daarom was er ook in 2011 en 2012 weer een weekend lang van alles te doen rond het trekpaard. The place to be was het stuk poldergrond achter manege Het Hoefijzer in Berendrecht. Op het programma stond onder andere een Power Horse Competition, Belgisch kampioenschap stroladen, een behendigheidswedstrijd met tractoren en promotieactiviteiten voor het Belgische trekpaard. Wie meer wil weten kan terecht op: www.polderstrekpaard.be.

Kindergansrijden in Lillo

Op het Kazerneplein van Lillo wordt aan kindergansrijden gedaan. In de plaats van een paard zitten de kids van de leden van de Ware Gans op een fiets. Maar het is niet minder serieus dan bij de volwassenen. Ook zij strijden om een koningskroon. De inschrijvingen gebeuren de dag zelf. Na de kinderen zijn de vrouwen aan de beurt. Ook bij hen wordt er met de fiets gereden.

Wordt het gansrijden UNESCO-werelderfgoed?

Als het van Frans De Schutter, de voorzitter van de overkoepelende Polderbond, afhangt, wel. Maar zover is het nog niet, want daarvoor moet het gansrijden eerst op de erfgoedlijst van de Vlaamse Overheid komen. Samen met de negen maatschappijen werkte Frans De Schutter hiervoor aan een erkenningsdossier. Dat dossier werd in 2014 nog ingediend. De lokale burgemeesters steunden alvast zijn verzoek. Het verdere verloop van de procedure kan nog jaren duren en zal veel geduld vergen. Maar dat heeft iedereen in de polderdorpen er graag voor over. Anno 2020 is het ganzenrijden nog steeds niet erkend als UNESCO-werelderfgoed.

Lees verder

• Polderdorpen van Antwerpen: wat hebben ze met tulpen?
• Hanske Knap: eeuwenoude traditie uit de polderdorpen