Woltersum – molen “Fram” visitekaartje van het dorp

De molen “Fram” kan met recht het visitekaartje van het Groninger dorpje Woltersum worden genoemd. De molen bepaalt niet alleen het aangezicht van het dorp, maar is ook nog eens uniek in zijn soort. Het is de enige houtzaag- koren- en pelmolen die is overgebleven in de provincie Groningen. En in heel Nederland zijn er nog maar twee van dit soort molens te vinden..

Molens in Groningen

Omstreeks 1880 waren er 1000 molens in de provincie Groningen. Daar zijn er nu slechts 80 van over gebleven. De “Fram” is daarvan de enige nog werkende houtzaagmolen (rond 1900 waren dat er in deze provincie nog 30).

Type molen

De molen in Woltersum is een volledig houten achtkante stellingmolen (bovenkruier) op een zaagschuur. De windmolen is gebouwd op een houten tussenstuk, maar staat op stenen stiepen.

Windmolen met drie functies

De “Fram” heeft drie functies. Het is een houtzaagmolen, een korenmolen en een pelmolen. Molens met al deze functies zijn inmiddels een zeldzaamheid geworden in Nederland. Er bestaat in ons land namelijk nog maar een andere molen met dezelfde functies. Die molen “De Zwaluw”staat in het Friese Birdaard. “De Zwaluw” onderscheid zich van de “Fram”, omdat deze molen niet centraal in de zagerij staat.

Naam

De naam “Fram” is afgeleid van de naam van het schip van de Noorse ontdekkingsreiziger Fridtjof Nansen. “Fram” betekent “voorwaarts”. Het schip werd door Nansen speciaal gebouwd om ontdekkingsreizen naar de poolstreken te maken. Schip en molen hebben niets gemeen. Het was de eerste eigenaar en molenaar Evenhuis die de molen van naam voorzag. Hij bewonderde de ontdekkingsreiziger en eerde hem door aan de molen de naam “Fram” te verbinden.

Geschiedenis

Bouw

De molen werd n 1867 in opdracht van W. Evenhuis gebouwd door de molenmakers Dreise en Ritsema. Dit was in een tijd, waarin ook het Eemskanaal werd aangelegd. Het bedrijf van Evenhuis liep goed. De Woltersummer Ae lag al gauw tot aan het Damsterdiep vol met aan elkaar gebonden boomstammen. Een sleepboot sleepte ze naar het dorp, waarna ze met een vaarboom naar de molen werden gebracht.

Stoomkracht

In 1900 werd er een hulpkrachtbron aan toegevoegd in de vorm van een stoomlocomobiel 8,5 pk. Deze werd ingezet, wanneer het te weinig waaide.

Elektromotor

Vanaf 1923 werd de locomobiel vervangen door een elektromotor van 34 pk. De motor werd ingezet voor de zagerij. Het zagen gebeurde vanaf 1931 helemaal niet meer op windkracht.

Molen raakt in verval

Vlak na de Tweede Wereldoorlog waren de wieken verdwenen. Het zagen stopte in 1955 helemaal. De molen raakte in verval.

Restauraties

1961

Kort daarna werd de molen toch weer in oude glorie hersteld. Molenmakerij Doornbosch en Schuitema zorgde dat de houten bovenas door een gietijzeren werd vervangen. Er kwamen nieuwe roeden (wieken). Op 15 november 1961 kon de molen opnieuw in gebruik worden genomen. De officiële opening werd verricht door de voorzitter van de houthandelaren in Groningen, de heer Nanninga. Kort daarna op 5 december sloeg de molen tijdens een zware storm verkeerd om op hol. Door adequaat ingrijpen - de molen werd uit de wind gekruid en tot stilstand gebracht- kon de molen worden gered.

1975

Omstreeks 1975 was een tweede restauratie noodzakelijk geworden. Er kwam een volledig nieuwe kap, er kwamen nieuwe roeden (top bovenste roede 26,52 meter) en de buitenbekleding werd vernieuwd. Ook de zagerij werd weer gebruiksklaar gemaakt. De restauratie duurde langer dan gepland vanwege geldgebrek. Maar in 1980 was het herstel voltooid.

2010

Kort geleden in de jaren 2010 en 2011vond opnieuw een restauratie plaats.

Drie functies anno nu

Houtzagerij

De molen ligt aan een kant aan het water. In dit zogenaamde balkengat komen de boomstammen te liggen. Via een sleephelling, die op windkracht werkt, kunnen de bomen de molen worden ingetrokken. In de molen bevinden zich drie zaagramen van verschillende breedtes.

Pelmolen

De onderdelen die nodig zijn voor het pellen zijn nog gedeeltelijk te zien op de maalzolder (een doodsbed met kuip, een pelspil met schijfloop). Pelstenen zijn er niet meer. Oorspronkelijk waren dat er twee met een diameter van 1,60 meter.

Korenmolen

In de molen bevindt zich nog een koppel maalstenen met een diameter van 1.40. Deze zijn gemaakt van blauwe natuursteen, waarvan de loper is verzwaard met beton.

Eigendom molen

Eigenaar van de molen is molenstichting Fivelingo te Appingedam. Dit is een Nederlandse stichting die zich inzet voor het in stand houden van een aantal molens in de streek Fivelingo, in het midden van de provincie Groningen. Naast de “Fram” is deze stichting eigenaar van molens in Thesinge (Germania), Middelstum (De Hoop), Garrelsweer (de Kloostermolen en Meervogel), Zeerijp (De Leeuw), Laskwerd/Appingedam (Olinger Koloniemolen), Loppersum (De Stormvogel).

Rijksmonument

Sinds 2 november 1971 is de molen geregistreerd als beschermd monument

Open voor publiek

Dankzij de hulp van een vijftal vrijwillige molenaars is de molen op zaterdagmiddagen (op afspraak) te bezichtigen voor publiek. Men kan daarbij de houtzagerij in bedrijf bewonderen. Allerlei soorten hout passeren de zagen. De planken en balken die worden gezaagd krijgen uiteraard een nuttige bestemming. Tot nu is het hout o.a. verwerkt in meubels, maar ook gebruikt voor de restauratie van de molen in Ten Boer en voor de bouw van de Loodskotter in Delfzijl.