De Nederlandse strijd tegen het water

Sinds de laatste IJstijd stijgt de zeespiegel en moet een laaggelegen land als Nederland zich wapenen tegen het water. Hoe vernietigend water kan zijn, bleek in 1953 bij de watersnoodramp. Die veegde Zeeland bijna van de kaart en zette delen van Zuid-Holland onder water. De 'strijd' tegen het water is nog altijd actueel. In Zeeland, maar ook verder naar het noorden. De watersnoodramp van 1953 leverde ons land wel iets bijzonders op: de Deltawerken. Tijdens de laatste ijstijd, tot zo’n 12.000 jaar geleden, was het zuidelijk deel van de Noordzee een droge steppe. De zeespiegel stond zo’n 120 meter lager dan nu. Door het gebied liepen enkele rivieren en langs het water gingen mensen wonen. Toen de temperaturen stegen en de ijskappen begonnen te smelten, steeg de zeespiegel wereldwijd en liep ook de Noordzee langzaam vol. De bewoners van de ‘nederlanden’ werden gedwongen zich tegen dat water te wapenen. Niet alleen steeg het water. De bodem in Nederland en België zakte doordat Scandinavië min of meer opveerde na het smelten van de zware ijspakketten.

Strandwallen en duinen

De kust bestond uit strandwallen: langgerekte zandbanken waarop zich duintjes vormden. In Nederland werden die wallen op vier plaatsen onderbroken door water, daar waar de Schelde, de Maas, de Rijn en het IJ in zee stroomden. De zee viel de Nederlandse kust regelmatig aan, met vaak dramatische gevolgen. Op vele plaatsen is de kustlijn in die tijd landinwaarts opgeschoven. In de 9e eeuw begonnen de bewoners met het aanleggen van zandruggen. Toen die niet voldoende hielpen, werden ze verstevigd en verhoogd. Zo ontstonden de eerste dijken.

Nieuw land

Nederland verloor niet alleen land aan de zee, er werd ook land gewonnen. Achter de dijken begon men met inpoldering van het land. Ook ‘buitendijks’ ontstond nieuw land. Noord-Holland hield in de Middeleeuwen bijvoorbeeld op ten zuiden van waar nu het dorp Callantsoog ligt. Daarboven bevonden zich twee eilanden: ‘t Oghe en Huisduinen. Die bestonden vooral uit duinzand, dat door de zee werd weggeslagen en terecht kwam in het water tussen de eilanden en de kust. Deze zeegaten verzandden langzamerhand. De Noord-Hollanders legden daarop stuifdijken aan van eiland tot eiland. Sinds begin 17e eeuw loopt het vasteland door tot het huidige Den Helder.

Stormvloed

Twee grote overstromingen hebben in de geschiedenis gezorgd voor versnelde beveiliging van Nederland tegen de zee. De St.-Elizabethsvloed in 1421 liet niet alleen de Grote Waard ten zuiden van Dordrecht vollopen, waardoor dertig dorpen verdwenen en de Biesbosch ontstond. Ook de duinenrij tussen Camperduin en Petten kreeg een knauw en verdween uiteindelijk helemaal. Dit leidde in 1432 tot het bouwen van een slaperzanddijk, de voorloper van de Hondsbosse Zeewering. In de 16e eeuw was de dijk, door versteviging met hout en stenen, zeewerend en in 1792 kreeg de dijk een stenen bekleding. Eind jaren 1970 is de Hondsbosse Zeewering nog eenmaal verhoogd en verbreed, in het kader van de Deltawet.

Februari 1953

De gebeurtenis die vele Nederlanders nog vers in het geheugen staat is de watersnoodramp van 2 februari 1953. Die zette grote delen van Zeeland en Zuid-Holland langdurig onder water, beschadigde 187 kilometer dijk en kostte 1835 levens. Plannen om het gebied te beveiligen waren er al, maar werden na 1953 versneld uitgevoerd. Dit resulteerde in de wereldberoemde Deltawerken.

Neêrlands trots

Door de Deltawerken is de kustlijn in Zeeland teruggebracht van 800 tot 80 kilometer. De Zandkreekdam was in 1960 als eerste gereed. Al snel volgden de Veerse Gatdam (1961), de Grevelingendam (1965), de Volkerakdam (1970), de Haringvlietdam (1971), de Brouwersdam (1972), de Stormvloedkering Hollandse IJssel (1985) en de Stormvloedkering Oosterschelde (1986). Sluitstuk is de Maeslantkering in de Nieuwe Waterweg (1997).

Natuurbeheer

Hier en daar werd de realisatie van de oorspronkelijke plannen bemoeilijkt door het toenemend besef van de waarde van de natuur in de Zeeuwse en Zuid-Hollandse wateren. De Brouwersdam tussen Goeree-Overflakkee en Schouwen-Duiveland kreeg naderhand een sluis die het zeewater binnenlaat en voorkomt dat het Grevelingenmeer zoet wordt. De plannen voor de Oosterschelde wijzigden drastisch onder druk van vissers en natuurbeschermers. Die wilden het water zout houden, zodat het kostbare ecosysteem behouden bleef en de vissers hun werk konden blijven doen. De Oosterscheldedam kreeg sluizen, die alleen dicht gaan bij storm. Alleen de Westerschelde is niet voorzien van een dam of sluizen. De haven Antwerpen blijft hierdoor onbeperkt toegankelijk. Met hoge dijken wordt de veiligheid hier gewaarborgd.

’Achtste wereldwonder’

Enkele van de Deltawerken zijn opvallende staaltjes van techniek. Het ingewikkeldste onderdeel was zonder twijfel de Stormvloedkering in de Oosterschelde. Waterbouwkundigen spreken trots van het ‘achtste wereldwonder’. De kering bestaat uit 65 pijlers van ruim 50 meter hoog. Tussen de pijlers zijn beweegbare schuiven geplaatst, die bij gevaar voor stormvloed naar beneden zakken en het water tegenhouden. De pijlers werden gebouwd in een droogdok op het werkeiland Neeltje Jans en met een speciaal ontwikkeld schip op hun plek getakeld.

Maeslantkering

De Maeslantkering in de Nieuwe Waterweg bij Hoek van Holland bestaat uit twee halfronde deuren van elk 22 meter hoog en 210 meter lang. Bij storm worden ze in de waterweg afgezonken en houden ze het binnenstromend water tegen. De stalen armen die de deuren naar het midden van de waterweg bewegen, hebben een lengte van 238 meter en zitten vast aan een ‘schoudergewricht’ dat zo’n 680 ton weegt. Het zijn de grootste bolgewrichten ter wereld. De kering kan een druk van 350 megawatt-ton weerstaan. Dat komt overeen met 350.000 sterke mannen die elk 100 kilo optillen.

Exposities

Op diverse plaatsen langs de Noordzeekust kun je tentoonstellingen bezoeken die de strijd tegen het water tot onderwerp hebben:

• De Dijk te Kijk in Petten (Hondsbosse Zeewering, dagelijks geopend)
• Keringhuis bij Hoek van Holland (website)
• Bezoekerscentrum de Grevelingen op de Punt van Goeree (www.grevelingen.nl)
• Expo Haringvliet bij Stellendam (website)
• Waterland Neeltje Jans (website). Hier tref je naast een boeiende expositie over de watersnoodramp en de stormvloedkering een attractiepark aan dat vooral gezinnen met kinderen zal aanspreken). Verder kun je mee met een rondleiding door de pijlers.