Srebrenica bezoeken

De naam "Srebrenica" klinkt velen bekend in de oren en niet met positieve gedachten. Waarom zou je een dergelijke rampplek bezoeken? Om dezelfde reden dat mensen een bezoek aan een concentratiekamp brengen: om de herinnering levend te houden, om te beseffen dat mensen tot de meest gruwelijke acties in staat zijn als de juiste mix van omstandigheden zich voordoet en om te begrijpen hoe we de frase "nooit weer" ook echt waar kunnen maken.

• Geschiedenis
• Naar Srebrenica
• Het plaatsje zelf
• De begraafplaats
• De Dutchbat compound

Geschiedenis

De val van Srebrenica is een veelbesproken onderwerp waarover elders veel meer detail te lezen is. Dit artikel richt zich op het bezoeken van de plek en heeft niet tot doel om volledige uitleg te bieden over alles wat eraan vooraf ging. Als opfrisser of voor lezers die niet bekend zijn met het onderwerp, volgt hier dus een beknopte geschiedenis in zes paragrafen van de zaken die uiteindelijk leidden tot de dood van zo'n 8000 moslimmannen.

Joegoslavië werd gesticht na de Tweede Wereldoorlog als een land met verschillende bevolkingsgroepen zoals Slovenen, Kroaten, Serviërs, Montenegrijnen, Macedoniërs. Deze groepen spreken een zeer vergelijkbare taal, maar hangen verschillende religies aan, met name het orthodoxe christendom, het katholicisme en de islam. Met de val van de Sovjet Unie begin jaren 90 werden ook gebieden binnen Joegoslavië onafhankelijke landen. Slovenië was de eerste en andere landen volgden. Er ontstonden problemen toen ook Bosnië en Herzegovina een eigen land zou gaan worden. In tegenstelling tot de andere landen was Bosnië veel gemengder: er wonen veel Serviërs en Kroaten die respectievelijk orthodox christelijk en katholiek zijn, maar ook veel moslims. Hoewel er plaatsen waren waar één van die groepen een meerderheid had, was eigenlijk het hele land een mengelmoes van de verschillende groepen.

Servië, dat in de tijd van Joegoslavië het land min of meer leidde, wilde een splitsing niet toestaan. Ze waren bang dat de Kroaten het Kroatische deel van Bosnië zouden opeisen, waarna de moslims een eigen staat zouden willen oprichten. Ook wilden ze de Serviërs in Bosnië beschermen tegen mogelijk agressie van de andere groepen. Alle groepen hadden sterk nationalisme ontwikkeld en extremisten speelden hierop in door agressie uit vervlogen tijden weer naar boven te halen: generaal Mladic verwees in een uitleg over de aanval op Srebrenica bijvoorbeeld naar de invallen van de Turken (dus moslims) in de 15e eeuw en dat daar nu wraak voor genomen zou gaan worden.

De gevechten die overal uitbraken hadden grote gevolgen. Verschillende steden zoals Mostar en Sarajevo werden platgebombardeerd en duizenden mensen ontvluchtten het geweld. Hoewel elke groep naar de ander wijst als schuldige, zijn voor allemaal wel voorbeelden te vinden van wreedheden. De internationale gemeenschap greep uiteindelijk in.

Een van die ingrepen was de bescherming van de moslimenclave Srebrenica. Deze plaats van zo'n 6000 inwoners met 75% moslims was inmiddels uit haar voegen gebarsten naar 50.000 mensen, omdat moslims uit de wijde omgeving ernaar toe werden gebracht of vluchtten. Ze verzetten zich tegen de aanvallen vanuit de omringende bergen totdat de VN er blauwhelmen naartoe stuurde. De Serviërs wisten te bedingen dat de moslims ontwapend werden, want onder bescherming van de VN hadden ze immers geen wapens meer nodig. Intussen hielden de Serviërs hulpkonvooien tegen en verslechterde de situatie in de enclave snel.

In 1995 werden Nederlandse militairen naar Srebrenica gestuurd als vredesmacht, maar zij konden niet voorkomen dat de Serviërs toch hun aanval begonnen en dat Srebrenica viel. Allereerst hadden ze veel minder manschappen dan de Servische belegeraars, maar ook de gevraagde luchtsteun werd geweigerd. De Serviërs veroverden de stad eenvoudig op 11 juli 1995 en begonnen met het afvoeren van vrouwen en kinderen naar Tuzla, zo'n 100 km verderop in een moslimdeel van Bosnië. Zo'n 5000 mensen die hun heenkomen hadden gezocht op de basis van de Dutchbatters in het nabije Potocari werden ook uitgeleverd aan de Serviërs. De mannen van "gevechtsleeftijd" die niet al gevlucht waren de bergen in, werden gescheiden en veelal geëxecuteerd waarna ze in massagraven werden gedumpt. De gevluchte mannen werden door de Serviërs achtervolgd, waardoor nog niet eens de helft van de vluchters dagen later strompelend Tuzla bereikten.

Uiteindelijk zijn naar schatting 8000 mannen vermoord in wat later ook officieel bestempeld is als genocide. In 2002 trad de Nederlandse regering trad af na het volledige rapport over het bloedbad en de rol van Dutchbat daarin. De schuldigen hebben lange straffen gekregen van het Joegoslavië-tribunaal al zijn de processen voor de sleutelfiguren onafgerond. Nog steeds gaat de identificatie van de overblijfselen door o.a. met hulp van DNA en er wordt doorlopend gezocht naar verdere massagraven.

Naar Srebrenica

Srebrenica ligt in het oosten van Bosnië en Herzegovina, dicht bij de grens met Servië. Het is zo'n 100 km van Sarajevo.

Het is lastig om Srebrenica te bereiken met openbaar vervoer. De dichtstbijzijnde grotere plaats is Bratunac in het noorden. Deze is per bus te bereiken en van daaruit is er een taxi. Met eigen vervoer is Srebrenica het beste te bereiken via Zvornik in het noorden of Milići in het oosten. In het gehucht Konjevići bij het tankstation is de afslag naar Bratunac en in die plaats gaat het naar het zuiden richting Potocari (waar de basis was) en vervolgens Srebrenica. De borden zijn in het Cyrillisch en dan is het: Сребреница. Twee andere routes naar Srebrenica, een directere route vanuit Milići en een route die via het zuiden gaat, zijn niet aan te raden vanwege de slechte toestand van de wegen.

Het plaatsje zelf

Wie Srebrenica inrijdt, ziet weinig meer van de gebeurtenissen. Er staan wel wat vervallen huizen, maar dat zie je op veel meer plekken in Bosnië. Het leven gaat gewoon door. Je ziet verschillende borden staan met projecten, o.a. met een Nederlandse vlag, bijvoorbeeld een schooltje. Als je niet zou weten wat zich hier heeft afgespeeld, zou je in elk ander willekeurig plaatsje kunnen zijn.

De begraafplaats

Hij is niet te missen: de begraafplaats met een zee van witte kolommen waar ruim 6500 moslimmannen zijn begraven. De ingang is gratis en bezoekers wordt verzocht zich gepast te gedragen. Hoofdbedekking voor de vrouwen is niet verplicht, maar wordt wel op prijs gesteld. Je kunt een sjaaltje lenen bij het portiersgebouwtje.

Op het terrein van de begraafplaats zijn verschillende monumenten te zien. Er is een fontein gebouwd en een zuil met het gebed van Srebrenica in het Bosnisch, Arabisch en Engels. Ook staat er een rots met daarop het geschatte aantal slachtoffers van 8372. Nog niet alle slachtoffers zijn hier begraven, omdat ze nog niet zijn geïdentificeerd of überhaupt nog niet zijn gevonden. Het indrukwekkendste monument zijn de granieten blokken met daarop de namen van de slachtoffers in alfabetische volgorde. Van sommige achternamen zijn meerdere kolommen: een hele familie waarvan alle mannen zijn verdwenen. De geboortedata geven aan dat zowel jongens van 15 jaar zijn vermoord als oude mannen van in de 90.
Achter al deze monumenten is de begraafplaats zelf. In 2003 werden de eerste 600 personen begraven, 599 mannen en 1 vrouw, in het bijzijn van voormalig president Bill Clinton. Vervolgens worden ieder jaar op 11 juli de nieuw geïdentificeerde resten begraven. Inmiddels zijn er ruim 6000 graven en dat zorgt voor een indrukwekkende vlakte met witte kolommen. De namen zijn anders, maar het jaartal van overlijden is overal hetzelfde, 1995.

In een gebouwtje achter de portier is een tentoonstellingsruimte. Ten tijde van mijn bezoek hingen er foto's van het opgravan van de massagraven en de identificatie van de doden.

De Dutchbat compound

Tegenover de begraafplaats staat een grote, oude fabriekshal. Deze hal is onderdeel van de compound waar Dutchbat verbleef in 1995 en nu een expositie met foto's. Zo hangt er een foto van elke oorlogsmisdadiger (mede)verantwoordelijk voor Srebrenica met een beschrijving van zijn veroordeling of proces. Grote foto's vertellen het verhaal van zelfmoord in het oog van de vijand, massagraven en identificatie van de doden terwijl de overblijfselen van de oude machines en pijpleidingen weg staan rotten. Een bijzonder indrukwekkend deel is bij een zwarte kubus. Hier worden de verhalen verteld van een twintigtal mannen. Je ziet hun foto, leest over hun leven en bekijkt de objecten die zijn gevonden in het massagraf waarmee ze werden geïdentificeerd: een bril, een boekje, knikkers. De andere zwarte kubus is een filmzaal, al was dit niet in gebruik tijdens mijn bezoek.

Niets houd je tegen om verder de fabriek in te dwalen. Zo ontdek je in een donkere gang de Charlie bar, waar nog te lezen is welke vleesgerechten er op het menu stonden voor de Nederlandse soldaten, zoals spareribs, zoveel u kunt eten voor 9 DM. Een andere ruimte is versierd met vervagende tekeningen van de soldaten, uiteraard van schaarsgeklede dames, maar ook een cartoon over de zinloosheid van de aanwezigheid van de Dutchbatters. Een afgesloten hok was blijkbaar de wapenkamer en op een muur staat "verboden te roken". En ergens heeft iemand een kalender getekend waarop de dagen tot vertrek zijn afgekruist. Want zo was het natuurlijk ook: die soldaten waren er om de vrede te bewaren totdat hun dienst erop zat en ze de oorlog achter zich konden laten, terug naar een huis dat wel veilig was.