Stralende Oezbekistaanse stad: Samarkand

Op het kruispunt van de oude handelswegen in Midden-Azië ligt de vermaarde stad Samarkand. Al 2.000 jaar lang heeft deze stad niet alleen dichters en pelgrims maar ook plunderaars uit alle windstreken aangetrokken. De laatst genoemden vooral omdat het zonlicht dat door de rijk versierde moskeeën en minaretten weerkaatst wordt de stad een gouden glans geeft, die op de omringende vlakten al van verre te zien is.

Kenmerk

Samarkand is een van de oudste steden in Midden-Azië. Eigenlijk is het een oase die van water voorzien wordt door de rivier de Zerawsjan.

Zijderoute

In de oudheid en de middeleeuwen lag Samarkand aan de kruising van de zijderoute (deze route liep van China naar de Middellandse Zee) en de handelsroute van India naar het westen. De stad roept nog altijd beelden op van grote rijkdom en van exotische goederen. Het is dan ook geen wonder dat Samarkant vele dichters heeft geïnspireerd.

Geschiedenis

In 329 voor Chr. heette de stad Maracanda en was de hoofdstad van Sogdiana, dat onderdeel vormde van het Perzische Achaemenidische Rijk. De stad werd ingenomen door Alexander de Grote (koning van Macedonië) toen hij op weg was naar India. Later kwam Samarkand nog onder Turkse, Arabische en Perzische heerschappij, maar de herhaalde invallen van nomadische stammen ten tijde van de middeleeuwen hebben de grootste invloed gehad op de stad.

Nomadische invallen

Djingiz Chan

De eerste inval deed Djingiz Chan (de Opperheerser). Djingiz Chan was een Mongools stamhoofd dat uiteindelijk alle nomadische stammen van Mongolië onder zich verenigde. Daarna begon hij veroverings- en rooftochten te ondernemen, die de fundering legden voor het grote Mongoolse Rijk. Een rijk dat zich uitstrekte van de Adriatische Zee tot de Grote Oceaan. De Mongolen die voortreffelijke ruiters waren, vormden onder leiding van Djingiz Chan een onstuitbare kracht. Nadat 'De Opperheerser' in 1215 Peking had verwoest, bracht hij de zijderoute onder zijn gezag en belegerde in 1221 Samarkand.
Opmerking: Toen de Arabische reiziger Ibn Battuta een eeuw later de stad bezocht, lag deze nog altijd in puin.

Timoer Lenk

• In 1336 werd in de buurt van Samarkand Timoer Lenk geboren. Timoer Lenk betekent 'De IJzeren Kreupele'. Deze koosnaam kreeg Timoer omdat hij een pijlwond had opgelopen aan zijn been en daardoor kreupel geworden was. Hij werd ook wel Tamerlan genoemd. Timoer Lenk riep zichzelf uit tot hoofd van de Tsjagatai-lijn der chans. Dit was een dynastie die begon bij de tweede zoon van Djingiz Chan;
• In 1367 was het Mongoolse Rijk in verval geraakt en Timoer nam zich voor het in zijn vroegere glorie te herstellen. Hij werd de tweede nomadische leider die van belang was voor Samarkand. Timoer ondernam vele veldtochten, van de Zwarte Zee tot aan de Indus-vallei. Daarbij plunderde hij steden en dorpen, moordde hele bevolkingen uit en bouwde piramiden van de schedels. Gevangenen hoefden niet op genade te rekenen: Timoer spaarde alleen ambachtslieden uit Azerbaidzjan, Isfahan, Sjiraz, Delhi en Damaskus. Deze ambachtslieden stuurde hij naar zijn hoofdstad, Samarkand. Al die vaklieden veranderden Samarkand in een stad vol glanzende koepels en spitse minaretten. Het werd een hoofdstad een groot keizer waardig;
• Timoer, die zich voor architectuur interesseerde, was diep onder de indruk van de koepel op de hoofdmoskee van Damaskus. Hij liet hem nabouwen op zijn prachtige tombe in Samarkand (de Goer-i-mir). Tussen de veldtochten door kampeerde hij buiten de stad in luxueuze zijden tenten om de bouwwerkzaamheden te leiden. Ieder oppervlak werd bedekt met prachtige mozaïeken van kleurige geglazuurde tegels die het licht weerkaatsten, waardoor Samarkand glinsterde als een juweel;
• Het kerkhof van Sjah-i-Zinde (schrijn van de Levende Koning) werd in de 14de eeuw door Timoer Lenk omgevormd tot een complex van moskeeën en tomben voor familie en vrienden. In de 11de eeuw was het een bedevaartsoord vanwege het heiligdom van Qasim ibn Abbas (de neef van de profeet Mohammed) die de streek tot de islam had bekeerd. Prachtige geglazuurde tegels sierden de mausoleums; mozaïken de grafmonumenten, zoals dat van Timoers favoriete zuster, Sjirin Bika Aqa;
• Na zijn triomfantelijke terugkeer uit India besloot Timoer de grootste moskee ter wereld te bouwen. Men begon aan de 'Bibi Chanoem' op 11 mei 1399 (een dag die astrologisch gunstige voortekenen bood) en voltooide de bouw vijf jaar later. Er kwamen 200 ambachtslieden aan te pas, 500 arbeiders en 95 olifanten. De grote koepel domineert nog altijd het stadsbeeld en op het binnenplein staat een katheder waarop ooit een koran van 2 meter rustte;
• Timoer stierf in 1405 in China en werd begraven in Samarkand, in de Goer-i-mir (Graf van de Leider). Dit graf had hij oorspronkelijk voor een van zijn kleinzoons gebouwd. De steen waarmee zijn kleinzoon Oeloeg Beg zijn graf afdekte, was het grootste stuk jade ter wereld, afkomstig uit Chinees Toerkestan;
• Timoer's voorkeur voor azuur en turkoois is ook terug te vinden in de ingewikkelde tegelpatronen, waarmee hij de minaretten, moskeeën en madrasa's (theologische universiteit) in Samarkand liet opsieren. De stijl bleef in gebruik bij zijn opvolgers, waaronder de Oezbeken, die de koepel op de Sjir Dar-madrasa bouwden. Later verspreidde het gebruik van koepels zich naar Rusland en India.

Sjahroech

Sjahroech was Timoer Lenk's jongste zoon. In een levensgrote afbeelding wordt de zo juist geboren zoon aan Timoer getoond. Later zou Sjahroech de stichter worden van de Merat-school voor miniatuurschilderleven in de 15de eeuw.

Oeloeg Beg

• Onder het bewind van Oeloeg Beg (de kleinzoon van Timoer Lenk) werd Samarkand een cultureel en intellectueel centrum. Oeloeg liet langs de hele westzijde van het hoofdplein een fraaie madrasa van twee verdiepingen bouwen. De voorgevel van dit gebouw was versierd met prachtig snijwerk;
• De grote hobby van Oeloeg was astronomie. Hij bouwde een observatorium op een heuvel buiten de oude stad en installeerde er een dubbele sextant voor het observeren van zon, maan en planeten. Deze sextant had een actieradius van 40 meter en kon bewegen over een gecalibreerde bronzen baan. De sterrenwacht leverde een fundamentele bijdrage aan de astronomie door de Zir - i - Goerkani, de eerste precieze sterrenlijsten (1437). Ook berekende men er de juiste lengte van een jaar. De resten van deze sterrenwacht staan er nog altijd;
• Oeloeg wist een aantal grote intellectuelen naar Samarkand te halen. Niet alleen vanwege de universiteit, maar ook ten behoeve van zijn grote sterrenwacht, die de modernste apparatuur bezat;
• Oeloeg's zoon liet hem in 1449 vermoorden. Oeloeg werd naast zijn grootvader in de Goer-i-mir begraven. Samarkand raakte langzaam in verval, toen de zijderoute aan belang inboette en China tijdens de Ming-dynastie zijn grenzen sloot. De stad kon zich steeds moeilijker verweren tegen de aanvallen van Chan Oezbek met zijn Gouden Horde. Deze Horde bestond uit een groep Turks-Mongoolse stammen. Ten slotte werd Samarkand in 1.500 ingenomen.

Conclusie

• Ondanks alle wreedheid zorgde de dynastie van Timoer in de 14de en 15de eeuw voor een artistieke en intellectuele opbloei in Samarkand. Er werden grote bijdragen geleverd aan de islamitische architectuur en de astronomie;
• In de 18de eeuw verging het de stad zo slecht dat er vijftig jaar lang niemand woonde;
• In de 19de eeuw kwam Samarkand onder Russisch beheer. Toen de stad provinciehoofdstad werd en in 1896 een spoorlijn kreeg, bloeide Samarkand weer op, vooral door de export van landbouwprodukten;
• Tegenwoordig maakt Samarkant deel uit van de onafhankelijke staat Oezbekistan.