Land van Maas & Waal

Er zullen maar weinig Nederlanders zijn die het land van Maas & Waal niet kennen. Dit is vooral een verdienste van Boudewijn de Groot die eind jaren zestig van de vorige eeuw dit gebied bezong. Het Land van Maas & Waal zou liggen achter de hoge bergen waar het circus Jeroen Bosch met zijn vreemde figuren doorheen trekt op weg naar dit gebied. Maar tot misprijzen van veel inwoners uit Maas & Waal denken veel mensen dat Maas & Waal bij de Betuwe behoort. Niets is minder waar. Maas en Waal is gelegen tussen de Maas en de Waal en de Betuwe tussen de Waal en de Rijn. Gebieden met een verschillend karakter, ook waar het over de inwoners gaat. Maas & Waal van oorsprong een katholiek gebied en hoewel Gelders met een Brabants karakter en de Betuwe een streek met hoofdzakelijk protestante gemeenten waaronder veel gemeenten met streng religieuze opvattingen.

Geschiedenis in een notendop

Kenmerkend voor het Rivierengebied en dus ook voor het Land van Maas & Waal, zijn de vele dijkdoorbraken geweest in de afgelopen eeuwen. Eeuwenlang heeft hier de bevolking haar ongelijke strijd tegen de erfvijand moeten voeren, het hoge water van de rivieren. Een ongelijke strijd want vele malen werd verloren met vaak veel mensenlevens en enorm veel schade tot gevolg. Soms braken in een jaar de dijken op meerdere plaatsen. Maar het was ook een bizar gevecht tussen de mensen ten noorden en ten zuiden van de rivier. De dijken stonden aan beide zijden onder druk en op het punt te bezwijken. Met man en macht werd aan beide zijden gewerkt om waar mogelijk de dijk maar te versterken en verhogen.
Maar men volgde daarbij ook met gespannen aandacht de activiteiten aan de overzijde van de rivier waarvan veelal niet meer dan wat dansende lichtjes op de dijk waren waar te nemen. Als dan plotseling aan de overzijde uit vele monden angstkreten klonken dan kon het gebeuren dat aan deze zijde gejuicht werd de op de knieën God gedankt omdat de rivier er door was. “Wij hebben de dijk gehouden, ginds is hij erdoor en hier gaat het water vallen”.
Anderhalve eeuw geleden schreef een oude heemraad, Lid van het dagelijks bestuur van het waterschap hoe hij menigmaal boven het geklep van de noodklokken uit, deze juichkreten had gehoord.

Zeer veel ellende heeft het water in Maas & Waal berokkend. De enorme kracht van het water tegenover de mens met schop en kruiwagen was meestal een ongelijke strijd. Zelf nu met moderne vrachtwagens en graafmachines zijn we nog steeds niet zeker als het over de kracht van het water gaat. Nog in 1995 moesten er duizenden mensen in het Rivierengebied en in het Land van Maas & Waal worden geëvacueerd vanwege de dreiging van een dijkdoorbraak.

De vele dijkdoorbraken hebben het Land van Maas & Waal de afgelopen eeuwen hebben ook het landschap op een zeer markante wijze getekend. De geslagen littekens door de dijkdoorbraken hebben achteraf gezien ook landschappelijke pareltjes achtergelaten.] Bij een dijkdoorbraak slaat het water over de dijk, de verzwakte dijk begeeft het en op de plaats van de doorbraak van de dijk wordt een zeer diep en groot gat uitgeschuurd. De plas die dan ontstaat wordt wiel of waai genoemd. Zodra het water weer gezakt was werd de dijk die hersteld moest worden om de plas heen gelegd. Deze wielen bieden een thuis aan weelderig bloeiende witte waterlelies, ze hebben vaak een rietkraag, en veelal worden ze omzoomd door knotwilgen.

Uiterwaardenlandschap

In een rivierenlandschap is het uiterwaardenlandschap dominant aanwezig. Zeker bij een onstuimige rivier als de Rijn die naar het Nederlandse deltagebied stroomt is deze rivier dominant aanwezig. Om deze rivier te temmen zijn brede uiterwaarden noodzakelijk om de afvoer van het water te kunnen waarborgen. In Maas en Waal is dit verschil tussen de uiterwaarden van de Maas en de Waal goed te zien. Bij de Maas zijn het vaak keurige weilanden die de Maas omzomen. Vooral in de Brabantse delen zien we vaak de beroemde Maasheggenlandschappen. Heel anders is dat op de uiterwaarden van de Waal. Hier zien we een landschap gevormd door het verleden en het heden. Er zijn nog restanten van oude strangen, wateren waar de rivier met zijn hoofdstroom of nevengeul in het verre verleden ooit gelopen heeft. Een dan zijn er nog vele wateren ontstaan door winning van grondstoffen. Vooral langs de Waal stonden in het verleden veel steen- en pannenfabrieken die hun klei uit de uiterwaarden betrokken. En zowel bij de Maas als Waal treffen we ontzandingsplassen aan. In de Waaluiterwaarden zijn nog restanten te zien van oude veekeringen bestaande uit meidoorn. Zijn deze op veel plaatsen bij de Maas hersteld en spreken we daar over het Maasheggen landschap, in de uiterwaarden van de Waal zijn het restanten. De meidoornhagen hadden de functie van het prikdraad. Deze moesten wel gesnoeid worden en het waren vooral bakkers die het snoeihout gebruikten in hun ovens vanwege de hoge calorische waarden. Toen het prikdraad op de markt kwam was het gedaan met deze hagen. Veelal werden voor de hagen draden gespannen en de meidoorns kregen de gelegenheid door te groeien tot forse struiken. De veekeringen wijzen er op dat veeteelt een traditie had op de uiterwaarden. Het waren echter nog de veeboeren die hun koeien handmatig kwamen melken en in een tijd dat de melk nog in melkbussen werd opgehaald. Dit is al vele decennia niet meer het geval. Het melkvee is al lang vertrokken en er loopt alleen nog wat jongvee of meer exotische runderen om het gebied open te houden.Het landschap is verruigd en de weidevogels hebben plaatsgemaakt voor soorten die in dit meer typische wetlandslandschap. Zomerdijken zijn verwaarloosd waardoor de uiterwaarden meebewegen op de stand van de waterhoogten van de rivier. Veel watervogels voelen zich hier nu thuis.
Ook de bever is weer terug in de uiterwaarden van de Waal. Het zijn waarschijnlijkheid nazaten van de in 1994 in de Gelderse Poort uitgezette bevers. Bevers vormen in feite de onderhoudsploegen in de uiterwaarden. Met een houtbehoefte van zo’n 4000 kilo per jaar knagen ze hele bomen om waarvan men eet, beken mee afdamt en burchten mee bouwt. De boomgroei blijft zo onder controle, er komen open plekken en daardoor meer variatie. De bosjes krijgen zo een gevarieerde structuur en leeftijdsopbouw.

Tussen de rivieren

De eerste mensen die Maas & Waal bevolkten woonden op de stroomruggen en rivierduinen. Stroomruggen ontstonden door de voortdurende zandafzetting van de rivieren in het verleden. De rivier kwam daardoor steeds hoger in het landschap te liggen. Gevolg was dat op enig moment de rivier daar droog kwam te liggen en het water een andere weg koos. Ook kon het zijn dat er een overstroming plaatsvond en dat daarom de rivier een loop kreeg. De oude bedding van de rivier bleef dan achter als een zandige verhoging in het landschap. Naast de stroomruggen vormden oude rivierduinen een veilige woonplaats tussen de rivieren. De meeste rivierduinen zijn ontstaan in de laatste ijstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden. Tijdens de zomers vielen de rivieren bijna droog en het zand in de bedding kon zo opwaaien en verplaatsen. Direct naast de rivier was er al voldoende begroeiing om het opgewaaide zand vast te kunnen houden en zo ontstonden er direct naast de rivieren rivierduinen.
Het plaatsje Bergharen in het Land van Maas & Waal ligt op en bij het grootste aaneengesloten rivierzandduingebied van West-Europa. Dit rivierduin is hoofdzakelijk begroeid met bos. In het verleden is hier veel van het rivierduinzand afgegraven, zeker in de richting van het buurdorp Horssen. Maar ook aan de oevers van de Waal is nog een prachtig rivierduin te vinden met een zeer rijke vegetatie. Dit gebied is gelegen tussen de rivier de Waal en de ontzandingsplas de Kaliwaal bij het plaatsje Boven-Leeuwen.

Voor het overige bestaat het gebied tussen de stroomruggen van de Maas en de Waal, behoudens het rivierduin te Bergharen en gedeeltelijk ook Horssen, uit laag gelegen poldergebied bestaande uit stevige kleigronden. Weilanden met sloten domineren hier maar vanwege het intensief gebruik vaak niet echt bijzonder. Vaak kale sloten en de weilanden zijn productiegronden voor gras, runderen zijn er nauwelijks meer te bekennen. Door het intensief gebruik zijn inmiddels ook alle weidevogels uit dit gebied verdwenen. Natuurlijk zijn er altijd wel stemmen die de oorzaak niet bij de onvermijdelijke intensieve productie van graslanden leggen, maar verwijzen naar zwarte kraaien en vossen. Onzin, die waren er 50 jaar geleden ook al en toen was er een rijk weidevogelbestand. Maar er zijn ook positieve elementen in dit overwegend wat saai gebied. Zo zijn er enkele prachtige eendenkooien in het gebied en ook de weteringen, gegraven watergangen om de ontwatering van het poldergebied te kunnen bewerkstelligen, zijn op veel plaatsen over grote afstanden bij de laatste ruilverkaveling voorzien van ecologische oevers. Deze ingreep is echt succesvol geweest. De planten- en dierenrijkdom is daardoor aanzienlijk toegenomen. Ook bij de aanleg van nieuwe wegen zijn ecologische veelal natte zones aangebracht. Deze zones blijken ook succesvol. Ganzen, watervogels zoals eenden, blauwe- en grote zilverreigers en tal van andere soorten maken hier dankbaar gebruik van. Natuurlijk komen ook de reptielen en amfibieën en niet te vergeten de insecten die hun eieren afzetten in dit laagstaande water.

Naast de boeiende uiterwaarden, stroomruggen en rivierduinen, begint nu ook de polder weer iets van de oude charme terug te krijgen, niet hetzelfde als vroeger, maar wel weer interessant. Een andere tijd vraagt om andere oplossingen. Maar als daarbij gezocht wordt naar oplossingen waar flora en fauna echt nieuwe kansen krijgen dan is verrijking vaak het resultaat. In Maas & Waal is dat op diverse plaatsen al zeer goed gelukt.