Een Wonderlijke Klim: de luchtboogbeelden van de Sint-Jan

Van 5 maart tot en met 30 oktober 2016 was het mogelijk de luchtboogbeelden die zowel aan de noord- als aan de zuidkant bovenin de Sint-Janskathedraal in ’s-Hertogenbosch zijn aangebracht te bezichtigen. Vanaf de begane grond zijn de beelden niet goed zichtbaar maar via een speciaal aangelegd wandelpad in de dakgoten kon het publiek de 96 luchtboogbeelden onder de noemer ‘Een Wonderlijke Klim’ voor het eerst van dichtbij bekijken. Een klim op de Sint-Jan naar de zestiende eeuw, de tijd van Jeroen Bosch.

Een Wonderlijke Klim op de Sint-Jan

Van 5 maart tot en met 30 okober 2016 kon het publiek onder de noemer ‘Een Wonderlijke Klim’ de luchtboogbeelden die in de zestiende eeuw bovenin de in Gotische stijl gebouwde Sint-Janskathedraal in ’s-Hertogenbosch zijn aangebracht van dichtbij bekijken. De in totaal 96 beelden zitten schrijlings op de luchtbogen, vandaar de naam luchtboogbeelden. Via een aangelegde dakgootconstructie heeft het publiek groepsgewijs onder begeleiding van een gids de expressieve originele beelden en 19e eeuwse replica’s met eigen ogen kunnen aanschouwen. ‘Een Wonderlijke Klim’ is tot stand gekomen met behulp van meer dan 25 begunstigers en door de samenwerking van:

Stichting Nationaal Monument Sint-Jan;
Sint-Jans Museum de Bouwloods;
Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch.

’s-Hertogenbosch in teken van Jeroen Bosch

In 2016 stond ’s-Hertogenbosch helemaal in het teken van Jeroen Bosch (of Jheronimus Bosch) in het zogeheten ‘Bosch 500 jaar’ waarin is 500 jaar geleden dat de Bosschenaar Jeroen Bosch is overleden. Deze Nederlandse schilder behoorde tot de Noordelijke renaissance en is de geschiedenis ingegaan als de schilder van satirische voorstellingen en de schepper van duivels, maar ook als vernieuwer.

De luchtboogbeelden op de Sint-Janskathedraal

Veel figuren op de schilderijen van Jeroen Bosch hebben expressies die ook zijn terug te vinden in de 96 zogeheten luchtboogbeelden die in de zestiende eeuw bovenin de Sint-Janskathedraal in ’s-Hertogenbosch zijn aangebracht en al eeuwenlang over de stad en haar bewoners uitkijken. Het nadeel van de op grote hoogte aangebrachte beelden is dat ze vanaf de begane grond nagenoeg niet te zien zijn waardoor hun gelaatsuitdrukkingen al helemaal niet opvallen, temeer omdat de uitgebeelde figuren allemaal richting de hemel kijken.

In 2016, hetzelfde jaar als waarin Jeroen Bosch in zijn geboorteplaats groots is herdacht, is het na twee jaar voorbereiding voor het publiek mogelijk geworden samen met een gids op 25 meter hoogte te wandelen in de dakgoten van de Sint-Jan. Via een stellage die naast de kathedraal is gebouwd kon de bezoeker na 184 traptreden genieten van een adembenemend en zeer exclusief uitzicht over ’s-Hertogenbosch en was een groot aantal van de luchtboogbeelden goed te zien.

Raadselachtige beelden

De gedetailleerde natuurstenen beelden stellen onder meer fantasiebeesten, fabeldieren, draken, muzikanten, potsenmakers (grappenmakers) en koningen voor en dateren uit het begin van de zestiende eeuw. De beelden doen denken aan de tijd waarin Jeroen Bosch leefde en zijn schilderijen maakte met figuren in middeleeuwse kleding, met gereedschappen en muziekinstrumenten. Van een aantal beelden is duidelijk wat de maatschappelijke of religieuze betekenis is, maar voor een groot aantal raadselachtig uitgebeelde monsters, dieren en menselijke figuren is echter geen duidelijke verklaring te geven.

De meeste van de 96 allegorische luchtboogbeelden op de Sint-Janskathedraal zijn schrijlings zittend op de bovenste luchtbogen van de kerk weergegeven. De zestien dubbele luchtbogen hebben elk zes beelden, dus 96 in totaal. Behalve deze luchtboogbeelden zijn op de Sint-Jan ook nog tientallen andere beelden en beeldjes aangebracht.

Negentiende eeuwse kopieën

De luchtboogbeelden die op de kerk ware te bezichtigen dateren uit de negentiende eeuw. Van de meeste beelden zijn bij de restauratie kopieën en reconstructies gemaakt naar tekeningen van de Bossche schilder, architect en restaurateur Lambert Hezenmans. De kopieën wijken in detail echter af van de originelen omdat de architect toentertijd slechts van een afstand zijn tekeningen en schetsen heeft kunnen maken.

Museum De Bouwloods

Een aantal van de originele beelden van de Sint-Jan was te zien in het naastgelegen museum De Bouwloods. In dit museum zijn beeldhouwwerken ondergebracht die vanwege de staat waarin zij verkeerden niet langer aan de kerk konden worden gehandhaafd en waarvan kopieën ter vervanging voor buiten aan de kerk zijn gemaakt. In De Bouwloods zijn tevens alle ontwerpmodellen en afgietsels die zijn gebruikt bewaard en voor het publiek tentoongesteld. Vanaf de opening van de expositie ‘Een Wonderlijke Klim’ werden dagelijks om 13.00 uur en 15.00 uur rondleidingen door het museum gegeven.

Allegorische figuren

Bron: Satrughna, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)

De zestien luchtbogen zijn verspreid over de noord- en de zuidkant van de kathedraal; beide zijden hebben acht bogen. Op elk van de zestien bogen zijn zes beelden aangebracht. De beelden stellen allegorische figuren voor, waaronder:

muzikanten (o.a. een luitspeler, hoornblazer, dwarsfluitspeler en triangelspeler);
verschillende beroepen (o.a. een metselaar, smid, schilder, tekenaar en steenhouwer die de luchtboog maakt waarop hij zelf zit);
middeleeuwse Bosschenaren;
meerdere monsters, draken en duivels;
dieren (o.a. een aap, hond en vogels waaronder een adelaar met inktpot, als symbool voor Johannes de Evangelist die het evangelie schrijft);
de koningen Balthasar, Kaspar en Melchior.

‘De versieringen werden niet geplaatst voor de mensen op straat, daarvoor zijn ze te hoog. De beelden zijn gemaakt ter ere van God en kijken richting de hemel.’
Herman Lerou, architect en Sint-Jan-kenner

Praktische informatie

Openingstijden
‘Een Wonderlijke Klim’ was van 5 maart t/m 30 oktober 2016 dagelijks te bezoeken:

dinsdag t/m zondag van 10.30 uur tot 17.00 uur;
maandag van 13.30 tot 17.00 uur.

In korte tijd waren al 10.000 kaarten verkocht; reserveren voor een bezoek was dan ook aan te bevelen. Begin september werd de 100.00e bezoeker verwelkomd, toevallig een echte Bosschenaar.

Prijs en catalogus
Een ticket kostte € 7 per persoon en voor dezelfde prijs was tevens de 96 (!) pagina’s tellende catalogus ’De luchtboogbeelden op de Sint-Jan’ van Ronald Glaudemans te koop. In deze catalogus zijn alle 96 beelden opgenomen en voorzien van korte bijschriften. Ronald Glaudemans is de officiële bouwhistoricus van de kerk en heeft meerdere lezingen en boeken uitgegeven over de Sint-Janskathedraal. Alle opbrengsten kwamen ten goede aan de restauratie van de Sint-Jan.

Toegankelijkheid
Toegang was alleen mogelijk in groepen van maximaal 15 deelnemers onder begeleiding van een gids, tot een maximum van 60 deelnemers per uur en 30 deelnemers tegelijkertijd in de dakgoten. De rondleiding duurde ongeveer een uur. ‘Een Wonderlijke Klim’ was niet geschikt voor kinderen beneden de 6 jaar terwijl kinderen vanaf 6 tot 12 jaar alleen onder begeleiding van een volwassene naar boven mochten.

Voor rolstoelgebruikers was ‘Een Wonderlijke Klim’ toegankelijk tot het hoogste niveau van de lift maar niet in de dakgootconstructie. De lift mocht alleen worden gebruikt na toestemming van de begeleidende gids.