Een vulkaanuitbarsting overleven: voortekenen en wat te doen

Als argeloze toerist verzeild raken in de eruptiezone van een vulkaan is een risico dat zowel bij actieve als slapende vulkanen altijd aanwezig is. Een vulkaan kan zonder noemenswaardige voortekenen tot uitbarsting komen, hoewel dat een zeldzaamheid is. Niettemin houdt menige vakantieganger rekening met het ergste indien het resort in een vulkanisch gebied ligt. De mooiste streken en eilanden bevinden zich immers niet zelden in het zicht van een vulkaan. Hoewel bij een heftige vulkaanuitbarsting persoonlijk handelen zinloos lijkt, en geluk voor een groot deel bepaalt of men het overleeft, zijn er tal van belangrijke zaken om te onderkennen en vervolgens actie te ondernemen. De held spelen, en denken ‘dat het wel meevalt’, vergroot de levenskansen in elk geval niet. Paniek evenmin. Of een vulkaan wel of niet op uitbarsten staat, kan men tot op zekere hoogte zelf beoordelen aan de hand van een aantal karakteristieke verschijnselen.

Inhoud

• Vulkanen in Europa en rond de Stille Oceaan
• Magma en lava
• Een vulkaan is altijd gevaarlijk
• Voortekenen van een vulkaanuitbarsting
• Vroege waarschuwingen
• Belangrijke signalen
• Wat te doen bij een vulkaanuitbarsting
• Noodplan
• Overlevingskansen
• Pyroclastische stroom

Vulkanen in Europa en rond de Stille Oceaan

Bekende vulkanen in Europa zijn natuurlijk de Vesuvius bij Napels (Italië), de Etna op Sicilië, maar ook de Stromboli (Eolische Eilanden) en niet te vergeten de min of meer inactieve Eifel in Duitsland. Buiten Europa zijn de vulkanische gebieden nog veel talrijker. Vaak liggen ze bij vakantiegebieden, aangezien de doorgaans zeer fraaie oorden waar die resorts zich bevinden ontstaan zijn dankzij vulkanische activiteit, zoals Java en de Canarische Eilanden. Ongeveer zeventig procent van alle vulkanen op aarde bevindt zich echter rond de Stille Oceaan, ook wel de circumpacifische gordel genoemd.

Vuurgordel
Er is een direct verband tussen de continentale (tektonische) platen en de verspreidingsgebieden van vulkanen. In de genoemde 'vuurgordel,’ ofwel de Pacifische Ring van Vuur rond de Stille Oceaan (o.a. Nieuw Zeeland, Japan, Rusland en de Westkust van de Verenigde Staten), verdwijnt de oceaankorst in de zogenaamde subductiezones onder de continentale platen en smelt dan weg. Kritieke gebieden zijn de ‘hotspots’. Ze hebben een doorsnede van pakweg 100 tot 150 kilometer en markeren de gefixeerde kraterpijpen waar de gesmolten materie uit de aardkorst tevoorschijn komt.

Soorten vulkanen
Er zijn veel soorten vulkanen. De vorm ervan heeft doorgaans te maken met de wijze van uitbarsten en de consistentie van de lava. Schildvulkanen zijn bijvoorbeeld relatief vlak; ze hebben een glooiende helling met makkelijk uitvloeiende lava. Daarentegen heeft een stratovulkaan steile hellingen, waarbij de erupties dikwijls zeer explosief zijn door de opgebouwde druk, veroorzaakt door dikvloeibare magma die aanvankelijk als een afsluitende prop in de kraterpijp zit.

Magma en lava

Eenvoudig gezegd ontstaat een vulkaan wanneer gesmolten gesteente, gas en vaste materie diep uit de aarde het aardoppervlak bereikt. Vulkanische activiteit is vrijwel altijd aanwezig op plaatsen waar tektonische platen ‘wringen' en over, onder en langs elkaar heen schuren. Eronder is de temperatuur van het gesteente zo hoog dat er zich magma vormt, ofwel gesmolten materie. Als gevolg daarvan vormen zich reservoirs, ofwel magmakamers.

Vulkaanberg
De opwaartse druk richting de aardkorst is gigantisch hoog. Indien de aardkorst op bepaalde plaatsen relatief dun of geologisch zwak of verzwakt is, zoals tussen twee tektonische platen (scheurvorming), zal er zich vulkanische activiteit ontwikkelen. Vloeibaar gesteente dat aan de oppervlakte verschijnt, wordt lava genoemd, gecombineerd met gaserupties. Nadat de lava door de breuk aan het aardoppervlak is gekomen, vindt er afkoeling plaats en vormt zich een vulkaanberg. De vorm ervan hangt af van de wijze van uitbarsten.

Slapende vulkaan
In een slapende vulkaan is de gasdruk in de magmakamer naar het aardoppervlak toe zodanig laag dat er geen eruptie kan ontstaan. De vulkaan 'slaapt' dan. De kegellava is afgekoeld, er heeft zich een prop gevormd in de kraterpijp. Niettemin kan de druk in het magmareservoir in de loop der tijd, vaak na honderden of zelfs duizenden jaren, zo hoog worden dat er nieuwe erupties volgen. Een Europees voorbeeld daarvan is de Eifel, een 'slapend vulkaangebied'. Sinds 2019 nemen wetenschappers er verhoogde seismische activiteit waar onder de Laacher See, een enorm kratermeer bij Andernach. De seismische activiteit lijkt het gevolg van magma dat onder grote druk staat. De bodem komt er elk jaar iets omhoog.

Een vulkaan is altijd gevaarlijk

Zowel slapende als actieve vulkanen kunnen, hoewel die kans klein is, actief worden zonder dat er sprake is van noemenswaardige voortekenen. Als vakantieganger kan dat natuurlijk een verontrustende gedachte zijn. In het leven worden de nadelen van kwesties echter altijd afgewogen tegen de voordelen, ook als het om vakantiebestemmingen gaat waar een risico aan verbonden is, in dit geval een vulkaanuitbarsting. Bovendien trekt een op handen zijnde eruptie steevast veel toeristen die het natuurgeweld vanaf een veilige afstand willen volgen. Vulkaanexplosies kunnen ook op relatief grote afstand gevaarlijk zijn, denk daarbij aan asregens en -wolken die wereldwijd het vliegverkeer tijdelijk verstoren.

Voortekenen van een vulkaanuitbarsting

Als argeloze vakantieganger, die het gevaar niet opzoekt maar toch de afweging maakt om een wel zeer bijzondere vakantiebestemming dicht bij een vulkaan te kiezen, is het belangrijk de voortekenen van een vulkaanuitbarsting te herkennen. Een van die 'omina' is de seismische activiteit, de nauwelijks merkbare aardtrillingen (bevingen) tot en met de meer verontrustende aardschokken. Het is belangrijk om zich op de hoogte te stellen van de actuele seismische toestand van de vulkaan.

Vroege waarschuwingen

Weet dat waar dan ook ter wereld alle vulkanen nauwlettend in de gaten worden gehouden door seismologen en andere wetenschappers. Ze laten vroege waarschuwingen uitgaan met mogelijk het advies aan het autoriteiten om de bevolking te evacueren. Ook de vakantieresorts hebben in dat opzicht een hoge prioriteit.

Belangrijke signalen

Als toerist in een resort zult u per definitie snel te weten komen of er iets ‘mis’ is met de vulkaan waar u in de buurt logeert. Karakteristieke voortekenen van een mogelijke eruptie zijn onder andere:

• rommelende geluiden in het vulkaangebied (vaak letterlijk onder uw voeten);
• zwavelgeur die opstijgt uit beken en riviertjes in de omgeving;
• een continue rookwolk rond de vulkaankegel;
• soms stoot de vulkaan gas en hete as uit de krater;
• de lucht wordt stoffiger, lijkend op mist. In werkelijkheid betreft het puimsteenstof.

Wat te doen bij een vulkaanuitbarsting

Als u de adviezen en waarschuwingen van de autoriteiten en andere instanties altijd serieus neemt, loopt u nauwelijks risico om overvallen te worden door een vulkaanuitbarsting. Zeker als u proactief van aard bent en zelf ook goed let op de voortekenen. Er zijn echter mensen die voor elk mogelijk toekomstig en onwaarschijnlijk voorval een methodische, systematische aanpak klaar hebben willen liggen. In dit geval inzake een vulkaan, praktisch voor de deur, die een 'eigen leven' gaat leiden en zich niks aantrekt van de wetenschap die concludeert dat er geen tekenen zijn dat er in de nabije toekomst een eruptie plaatsvindt.

Noodplan

Allereerst is het belangrijk te weten of er verschijnselen zijn die wijzen op een naderende vulkaaneruptie. Gecombineerd met de waarschuwingen van de autoriteiten is het in veel gevallen zaak om meteen te vertrekken, nog voordat het reizen bemoeilijkt wordt door meer mensen die er uiteindelijk van overtuigd zijn dat het beter is om te gaan. Zeker als in de omgeving de eerste tekenen van paniek zichtbaar worden. Als het echt misgaat en u niet kunt ontsnappen aan een eruptie, of als die inmiddels in volle gang is, zal ook dan de bevolking op de hoogte worden gehouden van de lokale noodplannen met behulp van sirenes, radio en televisie. Er komen hoe dan ook adviezen binnen variërend van binnenblijven, niet naar een bepaald gebied gaan of evacueren. Stel u in een vulkanisch actieve streek altijd op de hoogte van de evacuatieprocedures.

Overlevingskansen

Als u zich in de directe nabijheid van een vulkaanuitbarsting bevindt, en eraan ontkomen onmogelijk lijkt, zullen de volgende adviezen uw overlevingskansen vergroten:

• Plan van tevoren een ontsnappingsroute. Gebruik een checklist, zodat elk groeps- of gezinslid weet wat hem of haar te doen staat. Leg een benodigdhedenlijstje aan en een voorraad klaar, denk daarbij aan een gedetailleerde landkaart en noodrantsoenen.
• Gebruik elk mogelijk voertuig om het gebied te verlaten. Weet echter dat de wielen van een auto kunnen vastlopen in de as, die steeds dikkere lagen zal vormen. Als u uiteindelijk te voet de streek moet ontvluchten, loop dan zo snel mogelijk naar een weg die uit de gewraakte streek leidt.
• Klim in geval van een lavastroom naar hogergelegen gebied.
• Zet een helm op (motorhelm bij explosieve erupties). Of een hoed gevuld met krantenpapier als het niet anders kan.
• Bescherm uzelf tegen het puimsteenstof, bind een natte sjaal of zakdoek voor uw mond en neus. Zorg er hoe dan ook voor dat u enigszins gefilterde lucht inademt.
• Eventueel kunt u met behulp van een duikbril uw ogen beschermen tegen het stof.

Pyroclastische stroom

De lokale autoriteiten hebben doorgaans schuilplaatsen beschikbaar gesteld voor noodgevallen. Is dat niet het geval? Zoek dan leegstaande gebouwen op, tenzij er sprake is van lavastromen en rondvliegend puin.

• Weet wat een nuée ardente (pyroclastische stroom) inhoudt. Het betreft een levensgevaarlijke situatie waarbij een gloeiende wolk van stof en as met een snelheid van meer dan 150 km/u de helling afraast. Onbeschermd in de baan van een nuée ardente zijn de overlevingskansen vrijwel nihil.
• Een nuée ardente is absoluut dodelijk, hoewel die doorgaans niet veel langer dan dertig seconden duurt. De enige mogelijkheid om die te overleven is in het water springen. Blijf een halve minuut onder water of zoek een ondergrondse, rotsachtige schuilplaats op en hoop er het beste van.
• Pyroclastische stromen zijn zeer verwoestend. De huizen zijn er niet tegen bestand, ze vliegen als fakkels in brand.

Lavastroom
Zodra het projectielen hagelt, beschermt u uzelf door gehurkt op de grond te gaan zitten, rug naar de vulkaan toe. Leg eventueel een rugzak op uw hoofd; bescherm uw lichaam met ongeacht wat er voorhanden is.

• Bescherm uzelf tegen giftige gassen door rechtop te blijven lopen (giftig gas zakt naar de grond).
• Probeer nooit een lavastroom te doorkruisen, ook niet als de lava er inmiddels afgekoeld uitziet. De overlevingskansen zijn in dat geval zeer klein.
• Vulkaanas is zwaar. Uiteindelijk zullen de daken van huizen instorten, ook in uw vakantieresort. Volg dus altijd het advies tot evacuatie op en ga mee met de andere evacués.
• Mijd vluchtgebieden waar de asregens zeer zwaar zijn, let op de windrichting en het weer in het algemeen.
• Als de vulkaanuitbarsting voorbij is en het rustig wordt, is het beter om het gebied niet meer binnen te gaan. Vervolguitbarstingen kunnen namelijk heftiger zijn dan de eerste waarvoor u gevlucht bent.

Lees verder

• Is de Eifel een geologische tijdbom?
• Hoe overleef je een orkaan – thuis, in de auto en te voet
• Ingesloten door bosbrand of heidevuur – hoe overleef je het?
• Verdwaald en geen proviand – de eetbaarheidsproef
• Gevaarlijk zwemmen – van kramp tot uitputting