Joodse gemeente in Groningen; synagoge Folkingestraat

Het ziet eruit als een moskee, is gebouwd als een kerk, maar wordt gebruikt als synagoge en expositieruimte. De synagoge in de Folkingestraat is een bijzonder gebouw. In dit artikel de geschiedenis van deze synagoge en de joodse gemeente in Groningen. De joodse gemeente in Groningen begon in de achttiende eeuw te groeien. In het jaar 1690 waren er ongeveer 50 joden in Groningen, terwijl ruim honderd jaar later de joodse gemeente in Groningen al 396 leden telt. Voor 1731 hielden de joden gebedsdiensten in een huissynagoge, dat wil zeggen dat ze bijeen kwamen in een huis van een van de leden van de gemeente. In 1731 pachtte Mozes Goldsmit de Bank van Lening. Deze was gevestigd in een groot pand, waar ook een gedeelte als synagoge werd ingericht.

In 1754 liep het pachtcontract af en vestigde de joodse gemeente zich in een huurhuis in de Steentilstraat. Datzelfde jaar kocht de gemeenschap een paar huizen op de Folkingestraat. Deze huizen werden afgebroken om op dezelfde plek een nieuwe synagoge te bouwen. Op 20 augustus 1756 werd dit gebouw geopend.

Groei

De joodse gemeente in Groningen bleef sterk groeien. De toename had twee oorzaken: een hoog geboortecijfer en veel joden die gedwongen vanuit de plattelandsgemeentes naar Groningen verhuisden om werk te vinden. In 1869 waren er 1645 leden van de joodse gemeente, in 1899 waren dit er al 2628. In de jaren vlak voor de oorlog zou het aantal joden in de stad Groningen uiteindelijk neerkomen op 3000.

Synagoge

De synagoge in de Folkingestraat werd gebruikt tot het begin van de twintigste eeuw. Het gebouw werd toen afgebroken, omdat het een bouwval geworden was. Op dezelfde plaats werd de nieuwe synagoge gebouwd, die werd geopend op 23 maart 1906.

Moskee, kerk, synagoge

De synagoge is niet gebouwd door een joods architectenbureau, in die periode hielden Joden zich vooral bezig met handel. Een gereformeerd architectenbureau heeft de synagoge gebouwd en dat heeft geleid tot een opvallend gebouw. Er zijn elementen afkomstig uit de Jugendstil periode en sommige delen van het gebouw hebben een oriëntaals tintje.

Wout van Bekkum, secretaris van de synagoge: “Het gebouw ziet eruit als een moskee, is gebouwd als een kerk en wordt gebruikt als een synagoge.”

Tweede Wereldoorlog

De Folkingestraat is in de negentiende en twintigste eeuw tot 1942 het centrum van de Groningse Jodenbuurt. Op 10 juli 1942 werden de meeste mannen uit de joodse gemeenschap gedeporteerd. In de nacht van 2 op 3 oktober vond er een grote razzia plaats en werden vrijwel alle nog overgebleven leden van de joodse gemeenschap op transport gesteld. Van de 3000 joden die voor de oorlog in Groningen woonden, overleefden slechts 200 mensen de oorlog en keerden terug naar de stad.

Wasserette

De synagoge was tijdens de oorlog gespaard, maar werd toch in 1952 verkocht. Er waren niet genoeg leden meer over van de ooit zo grote joodse gemeenschap. Vervolgens vestigde een wasserette zich in het gebouw. Ook maakte het Apostolisch Genootschap gebruik van de ruimte.

Marcel Wichers, beheerder van de synagoge: “Vanaf ’52 zat hier de wasserette Astra, dat betekent ster, en verwijst nog een beetje naar de davidsster. De eigenaar was apostolisch, die had dus niets met het Jodendom te maken.

Sommigen vonden het vreselijk dat hier een wasserette zat. Maurits Levie, die toen de voorzitter was, vond het verschrikkelijk en wilde ook geen stap meer in het gebouw zetten. Maar het was bittere noodzaak, het kon niet anders. Het gebouw is berekend op 1000 mensen en er waren nog maar enkele tientallen Joden over. Dat kun je niet meer bekostigen. Het moet verwarmd worden en de elektriciteit moet worden betaald. Het voortdurende onderhoud moest betaald worden.”

Huidig gebruik

In 1973 werd Stichting Folkingestraat Synagoge opgericht. Zij zette zich in voor de restauratie van het gebouw. Op 29 november 1981 werd het gebouw opnieuw ingewijd. “De joodse gemeente betaalt huur om dit gebouw te mogen gebruiken. Het is nu eigendom van de stad Groningen. Groningen wilde het alleen kopen op voorwaarde dat er gedeelte een algemene en publieke functie kreeg, voor bijvoorbeeld exposities,” vertelt Marcel Wichers.

De synagoge is altijd erg belangrijk geweest voor de joodse gemeenschap in Groningen, het is ook de enige synagoge in het noorden. Marcel Wichers: “Van oorsprong werd hier nog joods recht gesproken, recht tussen Joden onderling. Het hele leven speelde zich hier voor een groot deel af. Feesten en vergaderingen werden en worden hier gehouden. Na de dienst wordt er koffie en thee gedronken. Men leert elkaar hier kennen. Het is een verenigingsgebouw, het is een klaslokaal en het is een kerk.”