Reuze mens- en dier-figuren op heuvels in Groot-Brittannië

In heel Groot-Brittannië hebben onbekende kunstenaars mens- en dierfiguren op heuvels aangebracht. Zij konden niet bevroeden dat hun prestaties vele generaties voor een raadsel zouden plaatsen over het doel waar ze voor dienden.

Oudste bewuste identiteitsbewijs

Vanaf het moment dat onze verre voorouders de omtrek van hun handen met kleurstof op een grotwand tekenden, lieten ze het oudste, bewuste identiteitsbewijs achter. Veel later begon de mens sporen op het landschap zelf na te laten, in de vorm van reusachtige aarden sculpturen en uitgespaarde figuren. De boodschap was hier al wat ingewikkelder. Immers zij betrof de relatie tussen de mens en de hem omringende goden en geesten. Van deze vroege weergaven van het bovennatuurlijke gaat een primitieve kracht uit, die ons fascineert. Sommige daarvan (de Nazca-lijnen in Peru en de heuvelvormen in Noord-Amerika) zijn extra mysterieus. Het betreft vaak gigantische dierafbeeldingen die alleen vanuit de lucht te zien zijn. De vraag dringt zich dan op of men al vliegen of zweven kon toen die afbeeldingen geconstrueerd werden. Tegenwoordig menen sommige onderzoekers dat de neolitische steenmonumenten in het Engelse Stonehenge en het Franse Carnac astronomische observatoria zijn. Een vroeg teken dus van wetenschappelijke bedrijvigheid. Prehistorische astronomen zouden in staat geweest zijn de wisseling van de seizoenen en de stand van zon en maan nauwkeurig te voorspellen. Om na een lange winter een gunstig voorjaar af te smeken, hebben boeren uit vele culturen doolhoven en doolhofdansen ontwikkeld tot ingewikkelde riten, die de christelijke kerk ten slotte heeft overgenomen. Hierbij werden vruchtbaarheidsrituelen vervangen door een reis naar het Heilige Land.

Reus van Cerne Abbas

Algemeen

Deze reus is een figuur die uitgespaard is in een heuvel in het Zuid-Engelse Dorset. Het is een van de best bewaard gebleven en meest raadselachtige overblijfselen uit het oude Engeland. Eeuwenlang heeft de afbeelding de elementen en de heersende moraal getrotseerd, maar in al die tijd is ons begrip nauwelijks toegenomen van het doel dat de afbeelding dient.

De kenmerken

De naakte figuur is 55 meter lang. Het hoofd is relatief klein en kaal, het gezicht is schematisch weergegeven, maar tepels, ribben, penis en testikels zijn geprononceerd aanwezig. Zijn rechterhand omklemt een knoestige knots die het hele beeld domineert. De primitieve maar wonderlijk gracieuze tekening is omgeven door een greppel van 60 cm breed en diep, die in de kalkheuvel is uitgegraven. Vlak boven de reus, rechts van zijn hoofd, ligt de Trendle (een klein, vierkant terrein uit de ijzertijd) waar meifeesten werden gehouden. Vanaf het begin van de 18de eeuw heeft de plaatselijke bevolking de lijnen van de figuur om de zeven jaar uitgediept en met kalk opgevuld. Dit heeft men tot 1920 volgehouden, toen de National Trust (Monumentenzorg) de zorg ervoor overnam.

Legenden

De reus van Cerne Abbas is met legenden omgeven. Volgens de plaatselijke verhalen (die minstens tot de middeleeuwen teruggaan) zou hij een echte reus geweest zijn die in Dorset veel schade toebracht door schapen te eten en vernielingen aan te richten. Op zekere dag legde hij zich neer op de heuvel om zijn eten te verteren en viel in slaap. De plaatselijke bevolking greep deze kans aan om de reus te doden. Daarna groef men zijn kolosale omtrek in de kalk uit.

Linkerhand

De symbolische betekenis van de linkerhand (die ooit misschien een dierehuid vasthield) is al het onderwerp geweest van menige discussie. Een huid zou passen bij de hardnekkigste overlevering, namelijk dat hij de Grieks-Romeinse god Hercules zou voorstellen, die vaak naakt wordt afgebeeld met een knots in de ene en een leeuwehuid in de andere hand. Er zijn aanwijzingen dat dit het geval zou kunnen zijn. Een dergelijke figuur staat afgebeeld op een stuk Romeins-Brits aardewerk dat in Norfolk is gevonden. Ook was er een Herculescultus in het Romeinse Rijk tijdens het bewind van keizer Commodus (180 - 193 na Chr.), die waarschijnlijk ook aanhangers had in Engeland. De reus is misschien het symbool van deze cultus, of de Keltische tegenhanger daarvan. Hij is ook wel Helith, Helis of Heil genoemd, wat een verbastering van Hercules kan zijn.

Letters en cijfers

Er is ook historisch bewijs dat er ooit letters en cijfers onder de reusfiguur hebben gestaan. Volgens een theorie heeft er ANO (voor anno 'in het jaar') en 1748 gestaan, het jaartal waarin de figuur opnieuw uitgesneden zou zijn. Sommigen beweren zelfs dat dit het jaar was waarin hij - bij wijze van anachronistische grap - is gemaakt.

Vervalsing of mysterie?

Betreft het hier inderdaad een 18de eeuwse vervalsing of zal de herkomst van de reus eeuwig in nevelen gehuld blijven? De legende over een losgeslagen veedief doet toch wel vermoeden dat hij heel oud is. Bovendien is er een overeenkomst met andere heuvelfiguren: vele liggen dicht bij oude begraafplaatsen en dat duidt weer op een prehistorische herkomst.

De meiboom

Dat veel Engelse heuvelfiguren in de buurt van plaatsen liggen waar aan oude vruchtbaarheidsriten wordt gedaan (zoals dansen om de meiboom) zegt iets over hun oorsprong en bedoeling. Veel van de fallische symboliek kan men terugvinden in de rood-wit gestreepte meiboom, versierd met vlaggen, linten en bloemen alsmede als het middelpunt van meispelletjes en het zogeheten Morris-dansen. Een symboliek die ook met de geslachtsdelen van de reus van Cerne Abbas in verband gebracht kan worden. De Morris-dans wordt door mannen uitgevoerd en verbeeldt de blijdschap om een heidense god die uit de dood is weergekeerd.

Andere afbeeldingen

Andere reuze afbeeldingen zijn:
Het witte paard van Uffington.
Dit witte paard van Uffington ligt in Oxfordshire aan de voet van een heuvelfort uit de ijzertijd bij Uffington Castle. Het stamt mogelijk zelf uit de ijzertijd. Van alle Engelse kalkfiguren is het Witte Paard van Uffington in Oxfordshire het meest elegant. Over de herkomst is men het echter niet eens. In de 18de eeuw dacht men dat het een gedenkteken was voor een van de overwinningen van een Saksische koning. Recentere analyses plaatsen de figuur echter in een Keltische stijl van ongeveer 100 na. Chr. Het paard stond bij de Kelten in hoog aanzien en afbeeldingen van dieren in een vergelijkbare stijl komen voor op ter plaatse gevonden munten en emmers uit de ijzertijd. Het kan echter ook een ander dier dan een paard zijn. De staart lijkt op een paardestaart, maar de bek heeft iets van een drakemuil. Als het een draak betreft, zou dat de legende bevestigen dat Sint Joris op de nabijgelegen Dragon Hill (de Drakeheuvel) een draak versloeg. Het bloed van de draak kwam op twee stukken grond terecht, die daardoor voor altijd onvruchtbaar werden. De afbeelding is 120 meter lang en zo scherp afgetekend dat hij van 25 km afstand te zien is.

De Lange Man van Wilmington in Sussex

Deze afbeelding zou neolithisch zijn, omdat hij vlak bij een neolithisch langgraf en andere grafheuvels ligt. Met zijn hoogte van 70 meter is deze kalkfiguur op een heuvel in de oostelijke South Downs bij Wilmington in Sussex een van de grootste afbeeldingen van een mens ter wereld. Men heeft er al een Romeins soldaat, de apostel Paulus en zelfs een prehistorische landmeter in gezien, vanwege de aanwezigheid van twee stokken, die voor landmeten gebruikt kunnen zijn. Datering van de afbeelding is uitgesloten (net als bij de andere heuvelfiguren) aangezien de lijnen regelmatig zijn bijgehouden. Waarschijnlijk is hij 2.000 - 2.500 jaar geleden uitgegraven.

Het witte paard van Westbury

Deze afbeelding ligt aan de voet van de verdedigingswal uit de ijzertijd bij Bratton Castle, aan de rand van de vlakte bij Salisbury in Wiltshire. Het is een veel gewonere afbeelding van een paard dan die in Uffington. Het Witte Paard van Westbury dateert uit 1778 en is een modernere versie van een paardefiguur, als die in Oxfordshire. Het is heel goed mogelijk dat het huidige paard meer overeenkwam met de smaak van de landeigenaar en opdrachtgever. Deze en vele andere paardefiguren stellen bijna zeker de wat meer aardse viervoeters voor. Zij waren wellicht een eerbetoon aan de Keltische godin Epona, die meestal als paard werd afgebeeld.

Doel van de figuren

Er zijn veel theorieën in omloop over de vraag waarom men in de oudheid deze figuren maakte. De conventionele theorie wil dat het afbeeldingen van plaatselijke goden waren, zoiets als latere afbeeldingen van de maagd Maria. De meer gedurfde theorie stelt dat zij de aandacht van ruimtereizigers moesten trekken. Niemand heeft het doel echter met zekerheid kunnen vaststellen, al kan de overlevering daarbij natuurlijk wel van dienst zijn. Aangezien de Britse folklore doortrokken is van associaties met vruchtbaarheidsriten, neemt men nu algemeen aan dat de reus van Cerne Abbas een vruchtbaarheidssymbool is. Zijn knots wijst naar de Trendle, waar ooit vruchtbaarheidsriten werden gehouden. Kinderloze vrouwen brachten er de nacht door en onvruchtbare stellen zouden een kind krijgen als ze op de figuur sliepen. Waarschijnlijk zal men nooit kunnen achterhalen welk doel de reus gediend heeft. Als zovele andere oude heuvelfiguren in Groot-Brittannië blijft hij een krachtig symbool uit een tijd die nog vele generaties zal blijven boeien en bezighouden.