Kanjermonument: de Sint-Jan in 's-Hertogenbosch

De Sint-Jan, voluit de Kathedrale basiliek van Sint-Jan Evangelist, te 's-Hertogenbosch is een van de hoogtepunten van de Brabantse gotiek. De prachtige kathedraal is met uniek beeldhouwwerk versierd, en kent een lange geschiedenis. Dankzij de vele restauraties is deze kathedraal een hoogtepunt bij je bezoek aan Den Bosch.

Stichting van 's-Hertogenbosch

Hertog Hendrik I van Brabant wilde de noordgrens van zijn hertogdom versterken. Een nieuw te bouwen vestingstad zou aanvallers kunnen weren, en betere bescherming kunnen bieden aan het hertogdom en zijn bewoners. Hertog Hendrik koos voor zijn nieuwe stad zijn landgoed Orthen, waar de riviertjes Dommel en Aa in een deltagebied bij elkaar kwamen. Al die waterlopen zorgden enerzijds voor handelsmogelijkheden, anderzijds boden ze een natuurlijke bescherming. In 1185 werd de nieuwe stad, 's-Hertogenbosch, gesticht. Tegenwoordig maakt Orthen deel uit van 's-Hertogenbosch.

De eerste kerk

De bewoners van de nieuwe vestingstad hadden geen eigen kerk, maar gingen voor de zondagse plichten naar de Sint-Salvator kerk in het nabijgelegen Orthen. Dat was natuurlijk onhandig, en de hertog schonk de stad daarom een stuk land, net buiten de toenmalige stadsmuren. Op dit stuk land, de Pepers, langs de weg naar Hintham (de Hinthamerstraat) werd vanaf ongeveer 1220 de eerste Sint Jan gebouwd, in Romaanse stijl. In 1318 krijgt 's-Hertogenbosch toestemming van de Brabantse hertog om de vestingwerken uit te breiden. Hierdoor komt de Sint-Jan binnen de stadsmuren te liggen.

Kapittelkerk

Op 20 januari 1366 verhief bisschop Jan van Arkel van het bisdom Luik, waar 's-Hertogenbosch destijds toe behoorde, de Sint-Jan tot collegiale kerk, ofwel kapittelkerk. Aan de kerk werd een kapittel van dertig kanunniken verbonden die zongen tijdens diensten, zorgden voor het onderwijs in de stad, en beheerden de kerk. In deze tijd was 's-Hertogenbosch uitgegroeid tot een van de grootste steden in de Noordelijke Nederlanden, en de bewoners wilden een kerk die aansloot bij hun status en de heersende opvattingen over hoe een kerk eruit moest zien. Het moest een gotische kerk worden!

Gotische Sint-Jan

Vanaf 1380 wordt gebouwd aan de nieuwe Sint-Jan, in een gotische stijl, naar een ontwerp van Willem van Kessel. Door toepassingen van spitsbogen en kruisgewelven werd het bouwwerk stabieler. Bovendien drukte het gewicht niet meer op de hele breedte van de muur, waardoor er ruimte kwam voor ramen. Steunberen en luchtbogen vingen het gewicht op. De hele kerk kon hoger, ruimer en lichter worden gemaakt. Het zou tot ongeveer 1530 duren voor de hele kerk was afgebouwd. Men bouwde als het ware om de oude Romaanse kerk heen, hiervan zijn in de huidige toren nog delen terug te vinden.

Zelfstandige parochie

De Sint-Jan werd nog steeds bestuurd vanuit de moederparochie, de SInt-Salvator in Orthen. In 1433 kwam daar een einde aan, en werd de Sint-Jan de parochiekerk van 's-Hertogenbosch.

Bisschopskerk

Koning Philips II, heer der Nederlanden, had zichzelf als taak gesteld het ware katholieke geloof te beschermen tegen Calvinistische en Lutherse ideeën. Het was voor hem belangrijk dat er beter toezicht was op de gelovigen, maar ook op de geestelijken. Wie het geloof beheerste, beheerste ook het volk. In overleg met de paus in Rome werd op 12 mei 1559 de indeling in bisschoppen gewijzigd en uitgebreid. Een van de nieuwe bisdommen werd het bisdom 's-Hertogenbosch, met de Sint-Jan als bisschopskerk, als kathedraal.

Middentoren

Midden op de Sint-Jan, boven de plaats waar het zuider- en noordertransept de middenbeuk kruist, was een middentoren gepland. Om te voorkomen de de pijlers het gewicht van een grote toren niet zouden kunnen dragen, was bedacht dat de toren in hout moest worden uitgevoerd. Het werk aan deze toren werd begonnen in 1523, en zou pas in 1529 klaar zijn. Boven op de toren werd een koperen beeld van Sint-Jan geplaatst. In totaal was de toren, gemeten vanaf de grond, 85 meter hoog.

De Grote Brand

's-Hertogenbosch heeft niet heel lang van de nieuwe middentoren kunnen genieten. Het houten geheel was brandgevaarlijk en erg gevoelig voor een blikseminslag. Op 25 juli 1584, 's avonds om 11 uur, sloeg het noodlot dan ook toe. Precies op de dag dat 's middags een 'Te Deum laudamus' (Latijn: Wij prijzen u, God) was gezongen ter gelegenheid van het vermoorden van Willem van Oranje sloeg de bliksem in. De toren stond meteen in lichterlaaie, zette grote delen van het dak van de kerk en daken van huizen in de omtrek door de vonkenregen ook in brand. Het restant van de middentoren stortte neer op het zuidertransept, waarbij de kap en een deel van de gewelven instortten. Het zou kapitalen kosten, en tientallen jaren werk om de enorme schade te herstellen. Uiteindelijk kwam in 1622 met de voltooiing van het grote orgel, het oude was ook vernietigd, het herstelwerk gereed. De middentoren is vervangen door een veel kortere koepelachtige toren, die veel minder hoog is dan de toren aan de westkant van de kerk.

Begin van de protestantse periode

In 1629 werd het katholieke 's-Hertogenbosch door de protestante troepen van stadhouder Frederik Hendrik namens de Republiek der Verenigde Nederlanden na een beleg van ruim vier maanden ingenomen. Katholieke erediensten werden verboden, katholieke hoogwaardigheidsbekleders, priesters en kloosterlingen moesten de stad verlaten. Kerkelijke goederen en kerken, dus ook de Sint-Jan, werden toegewezen aan hervormde gelovigen. Het overgrote deel van de bevolking bleef katholiek, en was aangewezen op schuilkerken.

Het einde van de protestante periode

Met de inval van de Franse legers in 1798 werd de Nederlands Hervormde Kerk niet langer als staatsgodsdienst beschouwd. Dat betekende, dat andere geloven weer gelijke rechten kregen. Tijdens de Franse periode bezoekt Napoleon in 1810 ook 's-Hertogenbosch. Aanvankelijk zijn de Bosschenaren erg blij als Napoleon de Grote Kerk (ofwel: de Sint-Jan) teruggeeft aan de katholieken. Hij wilde meteen ook een bisschop benoemen en daar waren de gelovigen minder blij mee. Bisschoppen horen niet door het staatshoofd te worden aangewezen. Na de Franse tijd zou het tot 1816 duren voor de Sint-Jan officieel katholiek was, mét een nieuw door de paus geïnstalleerde bisschop.

Restauratie

Het is logisch, dat een kerk die honderden jaren oud is, onderhoud behoeft. Hoewel er uiteraard onderhoud is geweest, waren grote structuren halverwege de negentiende eeuw aangetast, verweerd en vervallen. Er moest dingend het een en ander gebeuren! De eerste grote restauratie begon al in 1859 en zou tot 1946 duren. Vrij kort daarna, in 1961 begon de tweede grote restauratie, waarbij ongelukkige keuzes uit de eerste periode (materiaalgebruik) werden hersteld. De tweede restauratie duurde tot 1985. De derde restauratieronde liep van 2000 tot 2011.

Een engel met een mobiel

Als slotstuk van de laatste restauratie is een beeld van een engel (gemaakt door beeldhouwer Ton Mooy) toegevoegd. De moderne engel draagt een broek, en hanteert een mobieltje. Het mobieltje heeft maar één knop, dat is genoeg om God te bereiken.

Bezoek aan de Sint-Jan

De Sint-Jan is een bezoek meer dan waard. De kerk is een prachtig voorbeeld van de Brabantse gotiek, de restauraties hebben ervoor gezorgd dat je er weer helemaal van kunt genieten. Tal van historische kunstwerken zijn te bewonderen. Het gerestaureerde interieur, de prachtige beeldhouwwerken, schitterende ramen, dat alles en nog meer maakt de Sint-Jan tot een van de hoogtepunten van je bezoek aan 's-Hertogenbosch. Het grootste deel van de kerk is voor het publiek toegankelijk, uiteraard niet tijdens vieringen. Van de bezoeker wordt uiteraard respect gevraagd. Aan de kerk is een Mariakapel verbonden, waar velen een kaarsje opsteken. Wie in de kerstperiode de Sint-Jan bezoekt kan ook de bijzondere kerststal bewonderen, waarin erg veel opgezette dieren gebruikt worden, alles dus op ware grootte. Uiteraard kun je de Sint-Jan vanaf het grote plein (De Parade) en de gezellige terrasjes ook uitstekend bekijken.

Beklimmen van de toren

De toren van de Sint-Jan is open ter bezichtiging. Op vaste tijden klim je onder leiding van een gids de toren in, en hoor je alle bijzonderheden, zie je waar nog onderdelen van de oude Romaanse toren te zien zijn. Je klimt ook langs de klokken en het carillon. Hoewel het laatste stukje van de toren niet meer bezocht wordt heb je vanuit het hoogste punt waar de bezoeker naar alle kanten kan kijken een fantastisch uitzicht over de omgeving. Als het weer meezit kun je zelfs de Efteling in Kaatsheuvel zien of de hoge woontoren in Tilburg. Als je 's-Hertogenbosch bezoekt, dan kun je niet om de Sint-Jan heen, vergeet dan niet om ook de Sint-Janstoren te beklimmen. Via de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch kun je meer informatie vinden én kaartjes bestellen.